И. Жеменей

Абай қазақ халқының күйреген саяси жүйесі мен жаңа саяси жүйесі арасына алтын көпір болып қаланды. Көшпелі руханиятын отырықшы руханиятпен сәтті жалғастырды. Шығыстық қымбат қазынасын батыстық өркениетпен ұштастырды. Исламдық таза-лықты кертартпа ұғымдардан аршып алды. Өз тарихының тереңдегі тамыр­ларынан, жаһан-дық ислам дүниетанымынан сусындап, қазақ халқының жарқын келе­шегіне, ой-сана­сының оянуына жанған шам­шырақ болды. Терең ойларымен қазақ халқы ның тарихи сана­сының, рухани қазынасының әлемдік деңгейге көтерілуіне мүмкіндік туғызды. Алаш қайрат­керлерінің рухани бұлағы бола білді. Бір өзі ұлттық саяси элита, ұлттық буржуазиялық элита, ұлттық зиялы элита рөлін атқарды. Оның ең жарқын айғағы Абайдың өмір жолы, сөздік қоры әлі де болса қазақ халқын алға жетелейтінінде. Сон­дықтан не нәрсе Абайды жылатты? Не нәрсе Абайдың жанын от болып күйдірді? Содан қазақ аулақ болса, Алланың берген нығметіне шүкіршілік жасағаны болар еді. Өткен тарихымызды жырлап, жылап өткен Абайдың да о дүниеде рухы шаттанар еді. Абай «жалпы халық арасында рет білген кісілердің жоқтығынан ел жүдеп-жадап, кім болса соның аузына қарап, жөнін біле алмай аңырайып» [1, 24] жүрген кезеңде тарих сана-сында пайда болды. Оның саналық сәулесі отаршыл саяси күштерді қазақтың сана қуа-тымен санасуға мәжбүр етті. Қазақ хандығы құрдымға кеткен шақта жаңа саяси жүйенің идеясына бастама болды. Өйткені бір халық-тың бір тұлғасы құтқа айналса, атырабын­дағыларға сәулесін шашып, оларға нәр бере алатын қуатқа ие бола алады. Алла сүйген халқына рухани сәулесінен үлес беру үшін рухани қуаты мол жандардың дүниеге келуіне жағдай жасайды. Содан болар, шоғырлы жұлдыздар – Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулат, Халел Досмұхаммед, Мағжан Жұмабай, Тұрар Рысқұл сынды көрнекті қайраткерлер қазақ даласының саяси-рухани сардарлары болды. Олар Абайдай алып бәйтеректің тамы-рынан нәр алып, қанат жайған бұтақтары мен жапырақтарына айналды. Абайдың рухани бұлағынан сусындады .

Абайдың тарихи кезеңнің екі ұшты саяси дәуірінде өмір сүргені әл-Фараби бабасының тағдырымен ұқсас. Себебі әл-Фараби түр-кілердің исламиятты енді-енді мойындап, жаңа саяси жүйеге ауысып жатқанда өмір сүрді, әлем кеңістігінде жаңа ой жүйесінің қалып-тасуына негіз қалады.

Абай шығыстық һәм батыстық дүние­таным бұлақтарынан нәр алып, Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-940) білім мен ғылым мектебін қайталады. Абайдың шығысы әл-Фарабидің мектебі болды. Ол сол рухани кеңістіктен нәр алды. Бұл жөнінде профессор Мекемтас Мырзахметұлы «Әбу Насыр әл-Фараби мен Абай пікіріндегі кейбір сабақтастықтардың болмысына назар ауда­рып, пікір сарабына салғанда, алдымен, әрине, қазақ жерінің ұлы екі ойшылының көзқарастары мен танымын-дағы ұқсас жақтары бөлекше сөз етілмек. Абай шығармаларындағы ой желісінің нәр алар рухани көздерін өзі сілтеп отырған тура және жанама деректермен салыстыра отырып аша алсақ қана, көздеген мақсатқа біршама жақын­дай түспекпіз. Бұл іспеттес жанама деректер көзінің біріне ұлы ғұлама әл-Фараби мен Абай мұраларындағы ой желісінде орын алған пікір сабақтастығын да жатқызар едік» [2, 93], — деп жазды.

Абай өлеңінің мынадай бір шумағын оқы-ғанда, онда кейбір қателер бардай болып көрінеді:

Ақылға сыймас ол Алла,

Тағрипқа тілім қысқа аһ!

Барлығына шүбәсіз,

Неге мәужүт ол куә [3, 98-99].

Сонымен қатар Абай және әл-Фараби арасында ой сабақтастығы бар ма екен деген пікірге келдік. Өйткені кітапта «неге мәужүт ол куә» деп берілген. Меніңше, «куә» сөзі дұрыс емес. Шындығында, «қуа» болу керек. Сондықтан шумақтағы «куә» сөзін «қуа» сөзі­мен алмастырсақ, Абайдың шумағындағы бел­гісіз ұғым түсінікті философиялық оймен сабақтасады. Сөйтіп, мәтіннің көшірмедегі қа­телігі дұрысталып, қалпына келеді:

Ақылға сыймас ол Алла,

Тағрипқа тілім қысқа аһ!

Барлығына шүбәсіз,

Неге мәужүт ол қуа.

Абайдың «Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла» деуінің астарында жатқан ой, меніңше, өте маңызды, өзекті. Ақын ислам фи-лософиясын терең білді, бірақ сол кезеңнің құбылмалы саяси-қоғамдық, мә­дени-әлеу-меттік ахуалына орай исламдық дүние-танымын әрі қарай кеңінен таратып айтуға ыңғайы болмағандығын сезді. Сондықтан ислам ілімінің негізгі ой-өрісінің терминдерін, жалпы ислами дүниетанымын сипаттап айтуды қанағат тұтты. Әрісін келешек ұрпаққа аманат етті. Сөйтіп, қазақ ғылымында қазақтың дүниетанымының, діни-ислами болмысының зерттелуі замана талабына сай өміршең екенін «жұмбақтап» айтты. Демек, бұл да болса Абай жұмбағының бір қыры еді. Өйткені Абайдың ұғымында Алланы ақылмен ұға алмаймыз. Сондықтан да Алланы тілге алып түсіндіру мүмкін емес-ті. Кейінгі өлең жолында «барлығына шү­бәсіз, неге мәужүт ол қуа» дейді. Демек, ақыл Алланың адамзатқа сый-лаған тартуы бола тұра, Алланы толық ұға білмесе де, оның болғаны, атқара алатұғын кейбір міндеттері бар екенін аңғартады. Мұны не дейміз? Ол не? Ол – ақылдың пайымдағыш, ұға алатұғын қуаты. Әлемінің аясын түсінуіміз үшін ақыл күшінің шеңберін тануға тиіспіз деп үндейді Абай. Ақылдың қуаттылығы оның қай сатыда тұрғандығында екендігін Абай «Неге мәужүт ол қуа?» деп ымдайды. Бұл жолдағы кілт «қуә» сөзін қолымызға беріп отыр. «Қуа» – қуат сөзінің көпше түрі. Яғни қуаттар, күштер. Абайдың өлең жолын қарапайым тілмен айтар болсақ, мынадай болады: «Неге ол күштер бар?» «Қандай міндетті атқаруға мұршасы бар?»

Абайдың мұндағы «қуа» сөзі филосо-фиялық термин ретінде әл-Фараби пәл­сапа­сында бар. Міне, осыдан барып, абай­танушы әйгілі ғалым Мекемтас Мырзахметұлының: «әл-Фараби мен Абай шығар­маларындағы пікір сабақтастығын, ақын шы­ғармашылығы нәр тартқан рухани көздерінің түп-төркіндерін іздегенде, біздіңше, алды­мен, екі ұлы ойшыл айтатын «жан қуаты» немесе Абайдың өз сөзімен атасақ, оның «өзін танымақтық» жөніндегі көзқарасына айрықша назар аудару қажет болады» [2, 93], — деп жазған пайымдауына тоқтау керек. Өйткені «жан қуаты» – ауқымы кең, адам жанының күрделі болмысына жауап бере алатын күш. Бір сөзбен айтқанда, ақылдың адам жанын ұғынарда құбылып кететіні бар. Меніңше, Абай Алланы өз биігінде ұға алмайтын ақылдың өзі жәй күш емес екендігін айтпақ болды. Әйтпесе, ақыл адамның соншама құбылмалы күрделі «жан дүниесін» қалайша ұқпақ? Міне, бұл «күшті» түсінуге жалпы ақыл сөзі жеткілікті бол­мағандықтан, оның перде сыртында жасы­рын тұрған ауқымды бағытқа тарай алатұғын «қуа» сөзін өлең жолына өзек етеді. Поэзия дәс­түріндегі шумақтың соңғы жолы, ақынның ой қорытудағы «соңғы соққысы» іспеттенеді. Абай төрттік шу­мағының бірінші жолында: «Ақылға сыймас ол Алла», – деп, өлеңде нені мақсат тұтқанын көрсете білген. Әрине, Абай адам Алланы ақылына сыйдыра алмайды дегенді меңзейді. Сонымен қатар Абай соңғы соққысын соңғы өлең жолында түйіндеді. Онда «қуа» сөзімен адам бойындағы сан-алуан күштерге назар аударуға жетелейді. Өйткені қуаның ауқымы ақылдан кеңірек. Анығырақ айтқанда, ақыл қуаның бір тармағы болып саналады. Бұның бәрін Әбу Насыр әл-Фараби философиясынан таба аламыз.

Араб ғалымы Һәна-әл-Фахури, Хәлел-әл-Жәр «Философия тарихы Ислам әлемінде» атты еңбегінде әл-Фарабидің «қуа» сөзінің философиялық категориясын түсіндірген. Әл-Фараби әуелі нәпсіні бақилық және фанилық тұрғыдан үш топқа бөледі. «Бірінші тобы — бақытты таныған әрі оған жетуді мақсат етіп күрескен жандар. Бұл топ — мәңгілік бақытқа бөленгендер. Екінші тобы – бақытты таныған, бірақ одан қашқақтап жүргендер. Бұлар – мәңгілік жауыздыққа оранғандар. Үшінші тобы – бақытты тани алмағандар. Олар –су­сындай алатын ақыл мәртебесіне жете алма­ғандар. Бұлар – әлі де болса ма­териалға (тән) мұқтаж жандар. Бұлар тәннің жойылуымен біржолата жойылып кететіндер. Осыдан кейін адамзаттың нәпсісін әл-Фараби толық сипат-тайды: «Хайуандық нәпсісі ағзаның арқасында өз міндеттерін атқарады. Бірақ адамда одан да басқа ақыл деп аталатын қуат бар. Ақыл өз міндетін орындауға ағзаға тәуелді емес. Нәпсі қуаты тамақтану, тәрбиелену, туу бағытында өз­деріне көмекші қызметшілері бар. Ақыл қуаты заһирлық сезімдер мен жасырын сезім­дерден тұрады. Мәселен, қиялдау, уайымдау, есте сақтау, ойлау қуаттары, шахуат пен қаһарлану қуаттары ағзаға қозғау бола алса, кейбір қуаттар түрткі бола алатын қуатқа ие емес. Бұл қуаттардың жұмыс істеу мүмкіндігі тек қана құрал арқылы іске асатын болған-дықтан, нәпсі қуатының қатарында – тәжіри­белік ақыл болып есептеледі. Сондық­тан нәпсінің кейбір қуаты қозғаушы қуат болса, кейбірі ұғымтал қуатқа жатады.

А) Қозғаушы қуат екі топқа бөлінеді: 1 – өну қуаты. Бұл қуат өсімдік, жануар, адам арасында ортақ қуат болып табылады. Оның көздеген мақсаты тірі жанды қорғау және одан әрі өсіп-өнуін қамтамасыз ету. Сондық­тан тағамдану, тәрбиелену, өну қуаттары осы топқа жатады. 2 – шабыт қуаты. Бұндағы қуат адамның бір нәрсеге ынтық болуға не­месе бір нәрседен аулақ болуға, сүюге немесе жиір­кенуге, таңдауға немесе бір нәрседен бас тартуға түрткі болады. Махаббат пен кек, дос­тық пен жауластық, үрей мен тыныштық, ыза мен ризалық, шахуат пен жанашырлық тағы басқа нәпсіден туындайтын қуат көзі болып табылады. «Талап осы қуаттан нәр алады. Өйткені талаптану қалау мен шабыт арқылы ұғынылады. Бір нәрсеге ұмтылу не одан бас тарту кейде сезім арқылы, кейде қиялдау арқылы, кейде сананың қуаты ар­қылы жүзеге асып жатса, қалау мен шабыт оның негізгі себептері болғандығынан», –дейді.

Б) Ұғымтал қуат – үш қабатта қарас-тырылады. 1 – сезімтал қуат. Ол бес сезім мүшесінен тұрады. Бірақ ішкі сезімнің ұға алатындарын хауастың (сезімтал қуат) ұға алуға шамасы жетпейді. Өйткені: «ішкі дүние-ні сезе алу нәпсінің міндеті, ал сезімтал қуат (хауас) тек сыртқы құбы­лыстарды сезеді», – дейді әл-Фараби. 2 – қиял­дау қуаты. Бұл қуат пайда болған сезімдер ғайып болып кеткеннен кейін олардың бейнесін сақтайды. Кейбірін басқа да бейнелермен аралас-тырады. Сондай-ақ, кейбір бейнені басқа­лардан бөліп алады. Ұйқыда не өңінде ара­ластыру не бөлу процес­тері осы қуат арқылы іске асады. Кейбір жаңа бейне шындыққа жанасып жатса, кейбірі жалған болып шығады. Сонымен қатар пай­далы-зиянды ләззат пен азапқа бөлейтін ұғым-дар осы қуаттың болуынан сезіледі. Бірақ ах-лақтың жақсы не жаман екенін ажырата алмайды.

Қиялдау қуаты жануарларда күмән қуаты іспеттес. Онда сезім мүшесінде сезім­дер ұғы-нықты сатыға көтеріле қоймаса да жануарлар өзіне тиісті іс-әрекетті түсініп, оған қарсы шара қолданады. Мәселен, қой қасқырдың қастығын осы қуат арқылы түсі­ніп, одан қашады. Осы күмән қуаты адамға тән «ойлану қуаты» деңгейінде көрініс таба­ды. Сондықтан қиялдағы бейнелер бір-бірімен араласып, олардың тәні – жануар, басы – адам мақұлықта бейнеленеді [4, 122-128]. 3 – сөйлеу-баяндау қуаты. Бұл қуат арқылы ақылға тән ұғымдар пайда болады. Осы қуат арқылы көрік пен көріксіздік, жақсы мен жамандықтың ара-жігі айқындалады. Осы қуат арқылы өнер, ғылымға қол жеткізе аламыз. әл-Фараби Аристотельден кейін сөйлеу қуатында екі түрлі қуат бар екенін анықтады. Бірі – теориялық қуат. Бұл қуат арқылы адам «тануға» қол жеткізеді, екін­шісі – тәжірибелік қуат – онда адам түрлі техникалық, бұйымдық материалдарды өңдеу шеберліктеріне қол жеткізе алады» [5: 425, 426, 427] Меніңше, «қуа» сөзінің түйіні ислам философиясының, оның ішінде Әл-Фарабидің дүниетанымымен ұштасып жатыр. Абай-танушы ғалым Мекемтас Мырзахмет-ұлының: «Адамзат тарихында ғылыми ойдың үздіксіз даму барысында «өзін танымақтық» немесе «жан қуаты» туралы ойлардың қалып­тасу жол-дарын танып, білу күрделі проблемаға ай­налып, о бастан-ақ қарама-қарсы көзқарастар өріс алды. Адамның «өзін танымақтық» жө­ніндегі ілімнің бастапқы қа­дамы көне дүние философтарынан бас­талса да, оны өз зама­нында ғылыми жүйеге түсіріп, қалып­тастырған әл-Фараби еңбегі ерекше көзге тү­седі. Соңыра бұл жолды ғылым саң-лақтары Ибн Сина, Ибн-Бажа, Ә.Науаи, Ғуламаһи Дауани, Жүсіп Қарабағилар жалғастырған. Адамның «өзін танымақтығы» жөніндегі Абай шығармаларындағы мол таратылған пікір­лердің түп-төркіні осы ға­лымдар еңбегіндегі ойға барып ұштасады» [2, 93], – деп жазғаны да Абай ойының түйінін әл-Фараби сынды ұлы ойшылдардың ойымен ұштасып жатқан­дығында екенін айқындай түседі.

ӘДЕБИЕТ

1.«Қазақ» газеті жинағы / Бас редактор Ә.Нысанбаев. — Алматы, 1998.                          

2.Мекемтас Мырзахметұлы. Абайдың адамгершілік мұраттары. — Алматы, 1993.           

3.Абай Құнанбайұлы шығармалары. 2-том. — Алматы, 2004.                               

4.Ислам Жеменей. Абай шығармасындағы ислами терминдер хақында // Абай мұрасы – тілдік өрістің негізі. — Алматы, 2005.                                              

5.Һәна Әл-Фахуриел-Әл-Жәр. Философия тарихы — ислам әлемінде // Заман.    

Жариялауға дайындаған

Мөлдір Тазабекова,

Абай институтының магистранты