Ұлтымыздың ұлы перзенті Абай Құнан-баевтың терең ойлары мен асыл сөздері – халқымыздың баға жетпес мұрасы. Абай – қазақтың шыңы. Абай ұлы ақын, қазақ халқының маңдайына біткен жарық жұлдызы, композитор, аудармашы, философ, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба әдебиетінің негізін қалаушы, саяси қайраткер. Ахмет Байтұрсыновтың сөзінен келтірер болсақ, «Қазақтың бас ақыны. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ даласында біз білетін ақын болған жоқ». Абай ақындық шығармаларында өз халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық, мәдени мәселелерін арқау етеді. Терең ой және адамгершілік пен ізеттілікке толы өлеңдері езгі мен надандыққа қарсы күреске шақырады. Туған халқын сүйіп, оны қасіреттен құтқаруды армандаған Абай халқын оятып, береке-бірлікке, ынтымақтыққа ша­қырды. Туған халқы да перзентін сүйіп, үлкен ықыласқа бөледі. Мағыналы да мәнді өлеңдерін жатқа айтып, көздің қарашығындай сақтайды. Қара сөздерінің философиясы тіпті тереңде жатыр. Шынында, Абайдың әр сөзі маңызды, салмақты, қасиетті. Абай өлеңдері бай философиялық, даналық қасиетке ие.

Абай ең алдымен қазақтың ұшан-теңіз ауыз әдебиетінен сусындап, батырлар жыры мен ғашықтық жырларын сүйіп оқыды. Абай қазақ өлең үлгісін жаңаша тұрғыдан байыта түсті. Сондықтан да Абайды қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы деп әбден айтуға болады. Ақын сүйіп оқыған үш үлкен қайнар көз: 1. Халық ауыз әдебиеті. 2. Шығыс әдебиеті. 3. Орыс әдебиеті, оның арғы жағында Батыс Еуропа әдебиеті. Абай жастайынан оқудан қол үзбейді, қазақтың мәдениетін, араб, парсы, шағатай тілдерін үйренеді. Шығыс әдебиетінің алыптары Низами, Хожа Хафиз, Науаи, Физули, т. б. ақындарының өлеңін жаттап өседі. Ойшыл-ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель, сонымен қатар, Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фараби мұра­ларымен де жақсы таныс болды. Кейін ол орыс әдебиеті мен тілін өздігінен үйреніп, орыстың ұлы ойшылдары Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Щедрин, Некрасов, т. б. шығармаларымен танысады. Сонымен бірге ағылшын ғалымы Дарвиннің, ағылшын жазушысы Шекспирдің шығар­маларын да оқиды. Ол Ч. Дарвиннің даму тео­риясы мен анатомиялық ілім негіздерін оқыды. Абайдың жаратылыстану ғылымындағы білімінің кеңеюіне орыстың материалистік психологиясы, оның ішінде И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинский еңбектері орасан роль атқарды. Осыдан болар, ақын­ның дүниетанымы — кең, білімі – түпсіз терең, ойы — ұшқыр, тілі – бай әрі көркем.

Абай сусындаған рухани көздің бірі ана сүтімен дарыған халық ауыз әдебиеті болса, келесі бір өшпес қазына – ол Шығыс қалам­герлерінің туындылары. Ұлттық және шығыстық бұлақтан нәр алған Абай үшін ендігі бей­таныс әлем орыс әдебиеті болды, сол арқылы ақын Батыс әдебиетімен де таныс болды. Белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйенер болсақ, қазақтың ұлы сөз зергері Абай орыс классик­терінен Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин, т.б. шығармаларын терең үңіліп, танысқан. Орыс тілі, орыс классикалық әдебиеті арқылы Абай Батыс әдебиетімен сусындап, Гете, Байрон шығармаларын аударған. Абайдың еркін аудармалары арқылы «Татьянаның әні» қазақ оқырманына жетті, Лермонтовтың «Теректің сыйы», «Қанжар» сияқты терең сырлы өлеңдері халқымыздың арасына кең тарады. Қазақ оқырманы Абай арқылы орыс классикалық туындыларымен, Батыс Еуропа әдебиетінің тамаша үлгілерімен таныс болды.

Абай жастайынан кітапқа жақын болған. Туған жері Семейдегі қоғамдық кітапхананың тұрақты оқырманы болды. Сол кітапхана сөрелеріндегі Спенсер, Тэйлор, Дрепер, Уоллэс, Милль, Шекспир, Гете, Шиллер, Гейне, Байрон шығармалары мен орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларына ерекше тәнті болған Абай, Батыс және орыс жазушыларынан көп нәрсе үйренді. Бұл классиктердің әрқайсысы қаламгердің ой-өрісін кеңейтіп, дүниеге көз-қарасын қалып-тастырды, әлемді танудың өзіндік көпірлері болды.

Қ.Мұхамедхановтың айтуынша, Семей­дің қоғамдық кітапханасы – сол уақыттағы Сібір кітапханаларының ішіндегі ең бай кітап орны болды. Бастапқы кездері кітапхана қорында 274 дана кітап болып, 130 оқырманға қызмет көрсеткен. Министрлер Кабинетінің қаулысы шешімімен 1992 жылы Семейдің қоғамдық кітапханасына ұлы ақынның есімі берілді. Бұдан бұрын кітапхана Николай Васильевич Гогольдің атында болатын. Кітапхана 1883 жылы революционер-демократтардың көмегімен ашылған болатын. Ең алғашқы рет Абай оның есігін шамамен 100 жыл бұрын ашқан еді. Абай сол замандағы қазақ оқырмандарының алғашқысы болатын, ал Семей қоғамдық кітапханасы – Қазақстан Республикасындағы ең көне кітапханалардың бірі.

Абай Құнанбаев жиі оқыған кітаптар: Пушкин А.С. Сочинения. СПБ., 1887; Толстой Л.Н. Сочинения. М., 1889; Уэвелль В. История индуктивных наук. СПБ., 1867; Сочинения Платона. СПБ., 1863; Байрон Сочинения. СПБ., 1884; Херасков М. Эпические творения. ч.1.-М., 1786; ч.2. 1787; Кантемир А.Д. Сочинения. СПБ., 1868; Спенсер Г. Основания психологии. СПБ., 1876 Даль В.И. Сочинения. 1883; Беккер К. Всемирная история. СПБ., 1846; Карамзин Н.М. История государства Российского. СПБ., 1845; Илиада Гомера. Аударған Гнедич Н. СПБ., 1829, тағы басқалары.

Қазақтың төл перзенті, бас ақынына үлкен әсер қалдырып, үлкен мағлұмат берген Американың Нью-Йорк университетінің про­фессоры Джон Уильям Дрепер болған. Оның сол кездерде орыс тіліне аударылған, Ресейдің жоғары оқу орындарының студенттері оқулық ретінде қолданып жүрген «Европаның ақыл-ойының даму тарихы» (1869 ж.) деген екі томдық еңбегі мен «Католицизм мен ғылы­мның арасындағы қатынас тарихы» (1876 ж.) атты кітабы Евгений Петрович Михаэлис арқылы Абайға жетеді. Михаэлистің өзі Абай­ға бұл кітапты берген көрінеді. Ақынның өзі досы Михаэлисті есіне алғанда «Дүниеге көзімді ашқан кісі — Михаэлис» дейтіні де осыдан болар. Қаламгердің Дреперді оқығанына Әлихан Бөкейхановтан бастап кейінгі абайтану-шылардың барлығы назар аударады. Асылында, Абайдың американдық тарихшы, дәрігер, химик, физик, фотосуретші Дрэперді оқуы оның ой-өрісін жаңа бір сатыға көтерді. Оның кітаптарының әр тарауын оқыған сайын, бұрын білмеген тарихи деректерге ұшырасып, өзінің таным саясын кеңейте түсті.

Абай мен әлем әдебиетінің арасындағы байланысты ерекше зерттеген М.Әуезов. Оның мына еңбектері сөзімізге дәлел бола алады: «Абайдың идеялық-мәдени ізденулері», «Абайдың халықтығы мен реализмі», т.б. Қазақ әдебиетінің классигі Абайдың шығармашылығын жан-жақты талдаған М.Әуезов былай дейді: «Дана ақын шығармашылығы мынадай үш алыптан сусындайды. Бұның алғашқысы – ежелгі қазақ әдебиеті. Екінші бұлақ – Шығыс сөз зергерлерінің тап-тырмас туындылары. Үшінші қазық – бұл орыс әдебиеті, ал оның арғы жағында көл-көсір батысеуропалық мәдениет жатыр…». Абай, әсіресе, орыс әдебиетіне деген ықыласы ерекше болатын. Орыс досы Михаэлис арқылы Абай С.С.Гросс, А.Л.Леонтьев, Н.И.Долгополов-тармен танысады. Ақынның орыс достары, пікірлестері туралы М. О. Әуезов былай деп айтқан болатын: «Абайға әсер еткен дүниелер көп… бірақ Абай деген сол әсерлердің жиынтығы емес, бәрінен қорытылған асылы, жаңа бітім, тың тұлға». Абай: «Менің көзімді дүниеге ашқан Михаэлис» — деп оны аузынан тастамаған. Абай тәлім алған үшінші қайнар көз – орыс мәдениеті. Орыс мәдениеті арқылы қол жеткізген батыс елдері мәдениетімен, Абай осы Михаэлистің ақыл-кеңесі бойынша көркем әдебиет, сын, философия, табиғат ғалымдары, әр алуан тарихтық кітаптармен жақын танысты. Сол кездерден бастап Абай, белгілі абай-танушылар зерттеулеріне қара­ғанда, орыстың атақты ақын жазушыларынан: Пушкин, Лер­монтов, Толстой, Салтыков-Щедрин, Некрасов; сыншыл ойшыл демократтардан: Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Европа ақындарынан: Гете, Байрон; философтардан: Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сияқты жазушыларды оқыған.

Сол кезеңде неміс ақыны Фридрих Шиллердің есімі зиялы орыс қауымы арасында үлкен беделге ие болды. Неміс ақыны шығар­маларын Абай орыс тілінде оқыды. Шиллер өлеңдерінің ең алғашқы қазақ тіліндегі аударма нұсқасының аты «Бесіктегі сәби» өлеңі.

Абай өз шығармаларында еуропалық және пушкиндік мектептерден нәр алғанын, оларды терең түсінгендігін көрсетті. Біздің түсінуі-мізше, әлем әдебиеті дегеніміз – жоғарғы сапалы шығармалардың үйлесімі.

Қазақ әдебиеті де аталмыш алтын қордың бір бөлігі. Өйткені Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құ­дайбердиев, Мұхтар Әуэзов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Есенберлин сияқты ұлы ойшылдар мен ақын-жазушыларды біз тек қазақ ұлдары деп атай алмаймыз.

Ақынға үлкен ықпал еткен, үлгі көрсеткен замандас ақындар, би-шешендердің орны айрықша. Әсіресе, бала Абай ұнатқан Бұхар жырау, Шортанбай, Дулат, Сабырбай, Жанақ, Шөже, Балта, Байкөкше, Қуандық қыз, Бодау жырау, Мұрынбай жырау, Біржан сал Абайдың ақындық ортасының қалыптасуына әсер еткен. Ұлттық рухани қазынаны бойына сіңірген қаламгер, кейін шығыс, батыс үлгілерін еркін меңгеру арқылы бүкіл халықтық, жалпы адам­заттық, әлемдік ақын ста­тусына дейін көтерілді. Абай арқылы да қазақ халқы бүкіл әлемге танылды. Мұндай ұлдары бар қазақ халқы, сөзсіз, бақытты халық.

Абай тек әлем әдебиеті, орыс әдебие­тінің құнды шығармаларын оқып қана қойған жоқ, ол аталмыш шығармаларды қазақ оқыр­манына да таныстырды. Абайдың қала­мынан туған тәржі­малар арқылы Европа, орыс ақын-жазушыларының әдеби туындылары қазақша сөйлей бастады. Абай орыс әдебиетін 1882 жылдан бастап аударған. Лермонтовтың «Бородино» атты өлеңі мен «Вадим» атты әңгімесі, Пушкин­нің «Онегині», Крыловтың мысалдары, «Теректің сыйы», «Тұтқын», «Татьянаның Онегинге», «Онегиннің Татьянаға» жазған хаттары, «Қараң­ғы түнде тау қалғып», «Қанжар» (Кинжал), «Жалғыз жалау жалтылдап» өлеңдері, Байрон-ның «Көңілім менің қараңғы, бол-бол ақыл» шығармасы және тағы басқалары.

Абайдың 27-ші қара сөзінде кейіпкер­лердің бірі былай дейді, бұл көзқарас арқылы ақын өзінің де ой-пікірін көрсетпей қоймайды: «Гомерге бәйітшілігі себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік, Зевксиске суретшілігі себепті таңыр-қаймын». Енді бір өлеңінде адам ғұмырының қысқалығын сипаттай отырып, барлық адамның өмірінің шектеулі екендігін айтып, қаламгер адамның батыл, сабырлы, төзімді, әрі шыдамды болуы керектігін айтады. Дәл осы ретте, ол Сократ және оның шәкірті Платон есімдерін келтіреді. Абайдың көптеген өлеңдерінде терең философиялық ойлары, табиғатқа, таным, ақыл жайлы толғаныстары көрініс тапқан: «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес», «Көк тұман алдыңдағы келер заман» т. б.

Қазақ халқының біртуар ақыны Абай Құнанбаевтың шығармашылығы – үлкен қазы­на, асыл мұра, теңдесі жоқ дүние. Оның зерек ойы, тапқырлығы мен білгірлігін тек мұхиттың тереңдігімен салыстыруға болатын шығар. Майталман суреткер, тамаша лирик, көркемсөз шебері, ойшыл ақын. Әсіресе, ақынның Аллаһ жайлы, имандылық толғаныстары, дін туралы ойлары – өте тартымды. Ақын шығармашы­лығында өзі өмір сүрген тарихи дәуірдің тұтас бейнесі көрініс тапты. Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың сөзімен айтар болсақ, «Поэзияда, музыкада, қоғамдық – азаттық ой-пікір саласында өлмес-өшпес
шығармалар берген Абай қазақ халқының өткен замандағы өмірін зерттеуші біздің ұрпаққа таңғажайып тұлға болып көрінеді. Ол өз халқының ғасырлар бойғы мәдениетінің таң­даулы нәрін алды және бұл қазынаны орыстың және Батыс Европа мәдениетінің игі әсерімен молықтырды. Абай лебі, Абай үні, Абай ты­нысы — заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнге қосылып, жаңғырып, жаңа өріс алып тұр».

Алдамшы қысқа өмірді дұрыс кешуге баулыған, айналаңдағы адамдарды құрметтеп, қошемет пен ілтипат көрсетуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясының ең басты негізі — адам. Қаламгер суреттеп кеткен толық адам өнерлі, білімді, еңбекқор, адал, әділ, жылы жү-ректі, ыстық қайратты ғылым жолына түскен іздемпаз болуы қажет. Дәл ақынның өзі сияқты. Ол үнемі ізденіс үстінде жүрді. Бұған дәлел — ақын сүйіп оқыған үш алып, үш бұлақ.