Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының

Абайдын 150 жылдығына арнап өткізген
мерекелік сессиясының ашылуындағы сөз.

1995 жылғы 8 тамыз

 

Ардақты әлеумет!

Қадірменді меймандар!

Дүние жүзі халықтарының тарихында аты жер басып жүрген жұмыр бастының бәріне бірдей ортақ, бәріне бірдей кымбат тұлғаға айналған алып ойшылдар мен көреген кемеңгерлердің аз емес екені өздеріңізге де мәлім.

Біздің Абайымыз да осындай әлемдік деңгейдегі асқар биікке айналып отыр.

Оның дүниеге келгеніне 150 жыл толыпты. Өлендерінің ауыздан, кітаптарының колдан түспей келе жатқанына да бір ғасырдың жүзі болып қалыпты. Осы уақыттың ішінде ол ұлтымыздын бірден-бір рухани ұстазына айналды.

Қазақтардың Абай десе ішкен асын жерге қоятынында, сөзін Абайдан бастап, ойын Абаймен сабақтауында да терең мән бар. Тарихтың, талай-талай қиын кезеңдерінде Абай өз халқының адастырмас темірказығы, алжастырмас бағдаршамы бола білді. Қандай қысылтаяң, нендей келеңсіз кезеңдерде де оның ұлағатты сөзі халқымыздың қолтығына сүйесін, иығына демесін боп, табанын тайғызған жоқ, жігерін жасытқан жоқ. Сасқалақтағанда сабыр, тоқырағанда тоқтам тауып берді. Заманымыздын. заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматовтың Парижде өткен Абай күндерінде: «Ұлттық мәдениеттердің өрісі тарылып, ұлттық тілдер жойылуға бет бұрған советтік дәуірде Абай қазақтың тілін де, рухын да сақтап қалды», — деуі де сондықтан.

Абай — әлемнің кай бұрышынан қарасаң да, көзге түспей қалмайтын рухани Алатауымыз. Ол — біздің ар-намысымызға, өмірлік өлшемімізге, ұлттық парасат-пайымымызға айналған асқаралы абызымыз. Пікіріміздің пірі, рухымыздың туы.

Артына «Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол!» деп аманат артып кеткен ақылды әлемдік ақыл ойдың төріне шығару ұрпақтың талайдан бергі арманы еді. Бұл жолы сол тілегімізге жеткендейміз. Бірақ түгел жеттік деп айта алмаймыз. Оған өздеріміз кінәліміз. Өкінішке орай, біз Абайды дүние жүзі халықтарына өз деңгейінде таныта алмай келеміз. Абай мұрасы әлем жұртшылыгы тарапынан өзінің лайықты бағасын алды деуге әлі ерте. Олай деп, Абай әлемнің ең басты тілдерінде ауылдағыдай көсіле сөйлеп, есіле сырласа алған жағдайда ғана айта аламыз.

Абайдың өзге тілдерге тәржімаланған мұраларын есептемей-ак., өзіміз жетік әрі еркін білетін орыс тіліне аударылған нұсқасын қолдарыңызға алып байқаңыздаршы. Абайдың атан-түйе тарта алмас аса салмақты, ауқымды ойларының оннан бірі ғана жеткен.

Әрине, мен бұл жерде аудармашыларға титтей де болса кінә артудан аулақпын. Абайды шет тілдеріне аударған қадірменді ақындарға, шет елдерге насихаттауға аянбай атсалысып жүрген баспагерлердің баршасына алғыстан басқа айтарым жок. Менің айтайын дегенім, Абай тәрізді данышпанды аудару — қиынның қиыны екенін, әлі түгел алынбаған асу екенін еске сала кету.

Ұлт пен ұлтты бауырластырып, халық пен халықты жақындастыратын да Абай сияқты ұлы гуманистер. «Әкенің баласы — адамның дұшпаны, адамның баласы — бауырың», яки басқа халық та бауырың, басқамен де тату-тәтті бол деген Абайды өзге тілге өз деңгейінде, бар болмысымсн жеткізу — тек әдеби, мәдени ғана емес, үлкен саяси мәні бар ұлы міндет.

Алыстағы келген мейманға ақ тақиялы тауларымызды, алмасы албыраған бауларымызды, зәулім зауыттарымыз бен көл-көсір кеніштерімізді көрсетіп, мақтанғанның бәлкім пәлендей айыбы болмас. Бірақ біздің шет жұртқа, сырт ағайынға ең әуелі мақтаныш ететініміз, көзін сүйсінтіп, көңілін елжіретер рухани дәнекеріміз, рухани айбынымыз — АБАЙ, АБАЙЫМЫЗ болу керек!

Әрісі Шығыстьщ мәңгілік шоқжұлдыздары Науаи, Рудаки, Хафиз, Низами, берісі Гете, Бальзак, Байрон, Пушкин сынды тұрғыластары, сияқты Абай да мезгілге мойынсұнбайды. Уақытқа — тәуелді, кезеңге — кіріптар емес. Жылдар жылжып, күндер сырғыған сайын жаңа бір қырынан ашылып, жаңа бір қырынан жарқырап түседі. Жаңғыра түседі.

Абай — қазақ тарихындағы, әсіресе оның рухани тарихындағы аса айшықты, аса айбынды, шын мәніндегі ренессанстық тұлға!

Бүгінгі таңда Абай мұраларын тек бір халықтың, тек бір мемлекеттің көлемінде ғана емес, дүниежүзілік өркениет ауқымында қарастыру қажеттігін айрықша атап айтар ем.

Еуропада — Лев Толстойдың, Азияда — Махатма Гандидің бар ғұмырын әлемдік үйлесім мен жалпы адамзаттық үндестікті өсиеттеумен өткізгенін баршаңыз да жақсы білесіздер. Қай жағынан алсаңыз да, мейлі тереңдік жағынан болсын, мейлі кемелдік жағынан болсьн. Абайдың осы қос кемеңгермен катар тұрып иықтаса алатынына да енді-енді көз жеткізіп келеміз.

Бұл жөнінде біз күні бүгінге дейін жұртшылықка естіртіп айта алмадық. Бұған кезіндегі әртүрлі саяси шектеулер мен әрқилы қасаң кезқарастар да себепші болды.

Екі тізгін, бір шылбырын өз қолына алған тәуелсіз мемлекет ретінде енді біз Абайдың әлемдік әдебиет пен әлемдік ойдың жарқын жұлдыздарының бірі екенін жан-жақты насихаттап, жан-жақты негіздей білуіміз керек. Философиялық, эстетикалык, әдеби көзкарастардың тұтас бір жүйесін жасаған ұлы ойшылды дүние жүзіне жете, жеткізе танытуымыз қажет. Сол үшін маңдай терді аямай төгуіміз керек.

Ғарыш пен ғаламдық кеңістікті, адамзат әлемі мен дүниенің шексіздігін, уакыт пен дамудың мәңгілігін бірлікте, тұтастықта алып қарайтын қазіргі кездегі пәтуалы пәлсапаға сенсек, бір дүниенің, яғни бұ дүниенің. ақиқаты — тек жартыкеш ақиқат. Толық ақиқатты айту үшін екі дүниенің де, яки о дүние мен бұ дүниенің де ақиқатын қоса камту керек. Абай да сол екі дуниеге ортақ ақикатты, яғни анық ақиқатты бүкпесіз айтып кеткен адам.

 

Ақыл мен жан — мен өзім, тән — менікі,

«Мені» мен «менікінің» мағынасы — екі,

«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,

«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі.

 

Мінеки, ұлы акын ақыл мен жан өлмейді, тек тән ғана өледі деп тұр.

Абай ұғымынша, өлім деген де өмір сияқты заңды құбылыс:

 

Адамзат — бүгін адам, ертең топырақ,

Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ,

Ертең өзің қандайсың, білемісің,

Өлмек үшін тугансың, ойла, шырақ.

 

Абай інісі Оспан өлгенде «жан біткенге жалынбай, жаксы өліпсің, апырмай» дейді. Егер ұлы ойшыл өлім табиғатын соншалықты терең түсінбесе, жас кеткен өзінің ең жақсы көретін інісіне «жақсы өліпсің, апырмай!» деп айтар ма еді?! Керек десеңіз Абай «Өлім бар да қорлық жок» дейді. Бұлай деп тіршіліктің тұңғиык пәлсапасының тереңіне сүңгіген, Өмір мен Өлімнің әу бастан бір-бірінен ажырамайтын кіндіктес екенін кәміл түйсінген кемел ойдың, кемел пайымның иесі ғана айта алса керек. Абайдың осындай мәңгіліктің мәніне, шексіздіктің сырына үңілген, тұтас дүние-әлемнің түпсіз тұңғиығына бойлаған заманауи ойларының дәйегі мен мәйегін ашып бере алдық па? Әзірге ұлы ойшылдың дүниетанымының бергі бетін ғана аршыдық. «Абайды әлемдік өркениет ауқымында қарастыру керек» дейтініміздің де түп себебі осында жатыр.

Бұл ретте Абайдың биылғы мүшел тойы, көп елдердің белгілі де беделді қайраткерлері бас қосып отырған бүгінгі конференция айрықша тарихи орын иеленбек. Сондықтан конференция меймандарына, Абай талантының алыстағы, жакындағы жанкүйерлерінің бәріне — Қазақстан үкіметінің атынан зор алғыс айтқым келеді.

Бүгінгі мәжіліске ғалымдардың, абайтанушылардың көбірек қатысқанын есепке ала отырып, мынадай жайларға назар аудара кеткенді орынды көріп тұрмын.

Абай шығармаларын текстологиялық тұрғыдан зерттеу — бүгінгі күннің ең зәру мәселесі. Бұл салада басталған жұмыс осы күнге шейін аяғына жетіп көрген емес. Ақын кітабын кезекті жариялау, көбінесе, мерейтойларға байланысты жүргізіледі де, жаңа жинақ ылғи асығыс дайындалады, қолжазбалар мен басылып шыққан кітаптар текстін салыстыра қарауға уақыт жетпей қалады. Рас, Абай шығармалары тексті негізінен қалыптасқан, уақыт сынынан өткен. Солай бола тұрса да, онда әлі де қарайтын, анықтауды қажет ететін жекелеген сөздер мен сөз тіркестері баршылық. Баска баска, дәл Абайдың кейбір сөзінің әр жинақта әртүрлі басылып жүруі — бәрімізге ұят, бәрімізге үлкен сын. Ең алдымен, ғалымдарымызға сын.

Қоғам өзгеріп, заман жаңғырып жатқан тұста бұрынғы калыптаскан пікірлер мен орныққан көзқарастардың қайта сараптан өткізіліп, қайта екшелгені жөн. Әсіресе, толықтырып,  анықтай түсетін мәселе — Абайдың айналасы, оның  өскен ортасы, ұшқан ұясы, ата-анасы мен туған-туысқандары туралы деректер. Ақын өскеи ортаның сырын мейлінше дұрыс, мейлінше әділ ашпайынша, Абайдың ақындық сыры да, қайраткерлігі де, азаматтық тұлғасы да терең ашылмайды.

Абайды тануда саясат ықпалынан, уакыт қыспағынан аса алмаған кездеріміз болды. Енді заман өзгерген шақта азат елдің азат ойымен, азат жүрегімен, азат зердесімен Абайды қайта тануға тиістіміз.

Мәселен, «Абай отаршылдыққа қарсы күресті ме?» деген сұрақ күн тәртібіне қойылмай келді. Отаршылдыққа қарсы болмаса:

 

Военный қызмет іздеме

Оқалы киім киюге…

Кызмет қылма оязга

Жанбай жатып сөнуге, —

 

дер ме еді…

Ояз деп отырғаны — патшаның өкілі, отаршыл өкімет. Абай сол өкіметке қызмет қылмауға шақырады.

Абай қазақ халқы үшін бір ғана әдебиеттің ауқымына сыймайды. Ол — күнделікті тіршілігімізді, рухани  әлемімізді — қарақан басымызды алып жүруден бастап, биік адамгершілікке дейінгі аралықты тегіс қамтитын жан-жақты құбылыс. Сондықтан да Абайды зерттеуді тек әдебиетші ғалымдардың мойнына жүктеп қоюға болмайды. Абайды ашу үшін өнертанушыларымыз да, саясаттанушыларымыз да, философтарымыз да, құқықтанушы ғалымдарымыз да белсенділік танытқаны, аянбай атсалысқаны жөн.

Әрбір қазаққа, шама-шарқынша, Абайды тану — мұрат, Абай шыққан биікке талпыну — парыз.

 

Абай туралы сөз. – Алматы, 1996. – 25-29-беттер;

Абайтану. Таңдамалы еңбектер. Он

томдық. ҮІ том. – Алматы: Қазақ

университеті, 2016. – 3-8-беттер.