Абайдың заманында елдің билігі жаттың қолында болды. Жат жарылқамады. Жамандық көрсе, оны қолымен де, сөзімен де, жүрегімен де түземеді. Билеуші де, билеу жүйесі де қазақ қоғамының дәстүрлі мәдениетіне жат бағытты ұстанды, елді бірлік пен ынтымаққа, жақсылық пен ізгілікке ұйытпай, жамандыққа, надандыққа, жаулыққа жол ашты. Қу мен сұм белең алды. Ар ойлайтын адам азайып, пайда ойлайтын сабырсыз, арсыз, көрсе қызар, жалмауыз жандар шықты. Сырттансынбақ, қусынбақ, өршілденбек бұлардың ажарын ашатын айрықша көрікке айналды. Алашқа сыртынан күліп, ішінде жаулық сақтады, жақынын тіріде аңдып, өлсе өкіріп жылайтын әдет тапты. Терін сатпай, телміріп көзін сатып, теп-тегіс аларман болды. Ұрлықпен мал табатын, егессе, ауыл шабатын құдай атқандар, бойы бұлғаңдар, сөзі жылмаңдар, басында ми жоқ, өзінде ой жоқ, күлкішіл кердең надандар қатар түзеді. Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ өріс алды, қулық — өнерге, ұрлық кәсіпке айналды. «Ісі білмес, кісі білер», — деген мақал туды. Бас-басына би болған өңкей қиқым елдің сиқын бұзды. Ел арасы бүлінді. Жақсылардың үстінен бекер, өтірік «шапты, талады» деген әр түрлі қылмыстық іс көрсеткен арызқойлар, жалақорлар, пәлеқорлар белең алды. Ақты қара деуші, көрмегенді көрдім деуші жалған куәлік берушілерге жол ашылды. Бұлардың көздегені мен көксегені дүние болды. Дүние көз бен көңілдің құртына айналды, үйсіздерге үй болды, күйсіздерге күй болды. Жан біткен соған ұмтылды. Надандар сол үшін жауласты, жамандар сол үшін дауласты, арамдар сол үшін арбасты, алдасты. Біреулер сол үшін тер төкті, біреулер сол үшін қан төкті. Ақынның қадірлі басы мен қайратты жасы осылармен тартыста өтті. Олардың ішкі мұзын көздің жасымен де, жүректің қанымен де еріту мүмкін болмады. Ақын адаммын деген надандардың қара ниетінен шошып, бетін басты. Мұңдасарға сөз ұғарлық кісі таппады. Ақырында, қалың елінің ортасында отырса да, бақсының моласындай жалғыз қалды. Заман сынын адам болмысы, адам арқылы таныған ақын өмірдің мәнін де адам табиғатын тану барысында, адамның тәнін емес, жанын тану нәтижесінде ашады. Заманынан озған, заманының адамынан озған, ортасының надандығынан, қоғамының қараңғылығынан көңілі қалған, тіршілікте өзінің де, өзгелердің де қылып жүрген ісінің бәрінің баянсыздығына, байлаусыздығына көз жеткізген, бәрінің қоршылық екенін білген, қажыған жан қалған өмірінде адамның адами қасиеттеріне, «ыстық қайрат», «нұрлы ақыл», «жылы жүрек» шындығына үңіледі. Жүрегінің тереңінен тапқан шындық сырды ғана шын асыл деп таниды. Адамның жан әлемінен, рухынан тыс дүниәуи тіршіліктің мәнсіздігін, баянсыздығын, адамның жан әлеміндегі, рухани өміріндегі ақыл, қайрат, жүрек қызметінсіз заман ағымын түзеуге, қоғам өмірін өзгертуге талпынудың бос әурешілік екенін аңғарады. Осыдан келіп Абайдың антропологизмі мен психопоэтикасы туралы ойлардың желісі тартылады.

Ақынның фәни тіршіліктің көз қыздырып, көңіл арбайтын қызығының бәрінен бой тартатыны рас. Оның негізінде ақынның дүние туралы көзқарасы жатыр. Дүние — адам баласы үшін үлкен сынақ [Құран: 18:7]. Лұқман хакім баласына айтқан бір өсиетінде былай деген екен: «Балам, бұ дүние – терең теңіз. Оның түбіне талайлар кеткен. Одан аман шығам десең, Алланың алдындағы қорқынышың кемең болсын. Оған тиеген жүгің Аллаға деген иманыңнан болсын. Оның желкені Алладан күткен үмітіңнен болсын. Сонда, бәлкім, аман шығарсың, бірақ біржола құтылып кетерсің деп ойламаймын» [1,144]. Лұқман хакім адамның фаниден дүниеге бой алдырмай өтуі мүмкін еместігіне мегзейді. Адам мен заман, бақи мен фани арасы туралы хакім Абай да осындай ойда. Ақылға салғанда, Абайдың ел бағудың да, мал бағудың да, ғылым бағудың да, бала өсірудің де баянсыздығы жайлы ойының негізінде тіршілік сырын, адам табиғатын Лұқман хакімше жете таныған кісілік кемелдік барына көз жеткізуге болады. «Балаларымның өзіне ілгері өмірінің, білімінің пайдасын тыныштықпен көрерлік орын тапқаным жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп бағам?» [2, 128], — деп күйзеледі ақын. Ақынның «таппай отырған орны» жер емес, мекен емес, ауыл-аймақ та емес, адамдардың ортасы, қоғамдық орта. Надандардың емес, көкірегінде көзі бар, ақылында сәуле бар адамдардың ортасы. Заманының, ортасының, қоғамының болмыс-бітіміндегі қатпар-қатпар қасаң сырды адамның бойынан көріп, оның сырдаңдығын, өзі асыл тұтқан мұратына жаттығын білу, оны түзеуге мүмкіндігінің жоқтығын сезіну ойшыл жанды күйзелтіп қана қоймайды, түңілдіреді. «Ауру жүрек ақырын соғады жай» өлеңінде осындай күйзелу мен түңілу салдарынан ауру тапқан жүректің хәлі сипатталады.

Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты

Күнде көріп, тұл бойы жиіркенген [3, 285]

немесе

Ауру жүрек ақырын соғады жай,

Өз дертін тығып ішке, білдіре алмай [3, 285], —

секілді мұң мен дерт басқан жүректің хәлінен ақынның өзінің рухани күйі көрініс беретіні рас. Ақынның мұңды қалпы мен дертті жағдайы, күйзелуі мен түңілуі оның дүние, тіршілік шегіндегі өзінің жеке басының сұраныстары мен қажеттіліктерінің, өз жеке басының жақсы көрген, мұрат тұтқан, ұмтылған игіліктеріне жете алмауының салдарынан туатын күй емес. Ақынның рухани әлеміндегі мұң-зар оның өз жеке басының қамынан емес, халықтың қамын ойлаудан, заман сипатындағы, адам бойындағы, көптің болмысындағы жамандық пен надандықтың зардабынан шығады. Сол жамандық пен надандықтың ауыртпалығы ақынның өз жеке басына тіктеп келіп түспейді. Ақын өз басымен өзі қайғы болып кететіндей, кінәмшіл, жекешіл, өзімшіл емес. Жамандық пен надандықтың бар ауыртпалығын көтеретін, зардабын шегетін – көп, халықтың өзі. Абайдың жанын жаралап, қанын қарайтатын, көзінен жас болып, тілінен зар болып шығатын шер — осы көптің, халықтың басындағы күннің қайғысы. Ақын дүниетанымының жалпыадамзаттық өрісінде оның жеке басының қайғысы дейтін қайғы жоқ. Сондықтан да Абайдың мұң-зары түпсіз тұңғиық іспетті, шетсіз әрі шексіз. Мұндай түпсіз тұңғиықтан, мұндай шетсіз бен шексізден Абайды ақындық даналығы, шығармашылық қуаты алып шығады. Ақындық даналықтың алды ашық, ол Жаратушыдан басқа ешкімге тәуелді емес, Жаратушыдан басқа ешнәрсеге мұқтаж емес. Абайды дүниәуи тіршіліктің жарқылдаған алдамшылығынан сақтап, жеке басының өзімшіл тілектерін басқан, сөйтіп ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстау биігіне көтерген қуат көзі ақындық даналықта. Болмыстан, заманнан, адамнан көңілі қайту, соларға жаны ашып, солардың ортасында тұрып, соларды сүйіп тұрып, өзіне — оларды, оларды өзіне жат санау ақынды шындық құбылыстарды даналық таныммен жинақтауға, даналық пайыммен типтендіруге бастайды. Нақты тұлғасымен нақты бір мезгіл мен мекен шегіндегі нақты қоғамда, нақты адамдар ортасында ғана өмір сүру, одан тыс бола алмау, сөйте тұра солардың бәрінен сырттау, жаттану, сөйте тұра сол қоғамға, сол қоғамның адамына, халыққа жаны ашып, оларды жақсылық жолына шақыру Абайдың азаматтық және ақындық тұлғасының трагедиялық әрі қаһармандық сипатын танытады.

Ақынның фәниден көңілі қайтқаны рас. Бақидың жүзіне де қаймықпай, тура қараған. Қалған өмірінде ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, бала бағу, дін бағу секілді қызмет салаларын саралап, сараптан өткізгенде, өз заманында солардың бәрінің баянсыздығын көреді. Достан да, дұшпаннан да көңілі қалғанда, сенісерге жан таппағанда, Аллаға жалбарынатыны рас. Мұсылманшылық жайын, дін негізін қозғайды, софылық хақында да айтатыны бар. Бірақ дін жайын, софылық жайын қозғағанмен, өзі дүниеден теріс айналып, тек қана дін бағып қалған, софылық қылған  жан емес.  «Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елде, осы жерде не қылған софылық!» [2, 128], — дегенде, ақын өз заманы шегіндегі күйзелісті күйін, күйінішті жайын, жарлы емес, зарлы хәлін білдірген. Дүниәуи тірліктен біржола бет бұрып, жердің астына түсіп кетпесе, Абай заманында қазақ ішінде софылық шарттарын ұстаудың да мүмкіншілігі жоғы рас-ты. Осының бәрі кісіні күйзелтпей, түңілдірмей қойматын қайшылықтар еді. Абай түңіле, күйзеле отырып та елінің болашағын ойлайды, елдің өсер өркенін оң жолға бастар ғибратын айтады, даналық үлгі көрсетеді. Заманның, қоғамның, елдің, адамның осы болмысын тану, оның түбіне терең бойлау Абайдың дүниетанымына, дүниеге көзқарасына айрықша философиялық мазмұн дарытты. Ақынның адам мен заман туралы концептуалдық ұстанымының негізі терең, толық болып тұжырымдалуының себебі осында.

Заман жайы, адам құлқы Ахмед Йүгінекидің «Ақиқат сыйында» нақты көрініс тапқан. «Бұл күнде бү дүниеде кісілік өте сирек», «Кім (таза) жолды тұтса, оның жолы кем болды, Кім (арам) жолды ұстаса, оның жолы кең болды» секілді сөздердің Йүгінеки заманының шындығын көрсететіні анық. Жақсыдан жаманның көптігі, адамнан наданның көптігі білімді жан үшін қай заманда да белгілі болған. Алайда заман сырына, адам болмысына Абайдай терең бойлаған ақынды қазақ әдебиетінің тарихынан іздеп табу қиын. Әркім-ақ өзін биікке құлаш сермеп, тереңге сүңгіп жүргендей сезінуі ғажап емес. Оған шек қоюға болмайды. Бірақ әркімнің шырқап шығар биігінің шегі бар, әркімнің сүңгіп жүрген тереңінің түбі бар. Абайдың адам мен заман хақындағы ойлары мен толғаныстарында мұның екеуі де жоқ. Абайдың тереңінде түп жоқ, Абайдың биігінде шек жоқ.

Елдің ұйытқысы, маңызы секілді мыңғыртып мал айдаған байлар, елдің билігін ұстап, ат үстіне мінген әкімдер, сауда жасап, кәсіп қуған еті тірі пысықтар, ел ішінде өз кәсібін дәреже көріп, мақтан тұтып жүрген ұры-қарылар — бәрінің тапсам деп іздеп жүргені, бәрінің жетсем деп қуып жүргені бар. Ол — «төрт аяқты мал». Ақынның сыншыл танымы осылардың қай-қайсысының да іші-сыртындағы басты белгілерді нақты да затты суреттейді.

Жаны аяулы жақсыға қосамын деп,

Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып [3, 52], –

дейді ақын. Мал таппақшы болып жүрген жандардың бірінің ісі осындай. Бұлай да мал табуға болады. Ақын осыдан, көз алдында болып жатқан шындық құбылыстан, адамның сыры мен заманның  сынынан көргені мен көңіліне түйгенін жеп-жеңіл, қарапайым түрге түсіріп, даналық пайыммен сараптайды. Өлеңнің екі жолынан екі түрлі тұлға арасындағы қатынас сипаты белгілі болады: «әркім» және «жаны аяулы жақсы». Екі түрлі тұлға. Оларды шартты белгілер арқылы сипаттайтын болсақ, мынадай жүйе шығады: А — Б. «А» жалқы ұғымды беретін болса, «Б» көптік ұғымды береді. Ақын суреттеп отырған қатынастың бір басында жалқы тұрса, екінші басында жалпы, көп тұр. Алайда осы екі тармақтағы суретті, образды әркім әрқалай түсінеді. Жас өзінше, кәрі өзінше. Өмірде көргені көп, білгені мол адам бір деңгейде, көргені аз, білгені белгісіз адам басқа деңгейде қабылдайды. Оның мәнісі ақынның адам мен заман туралы ойының мағыналық деңгейлеріне, сөздің, ұғымның образдылығына байланысты. «Жаны аяулы», «жақсы» сөздерінің әрқайсысын әркім өзінің өмір тәжірибесіне сүйеніп парықтайды. Ал бұларды ақынның антропологизмі, шығармашылық ұстанымы, эстетикалық көзқарасы, ақындық дүниетанымы негізінде пайымдау құбылыстың сыртқы сипатын танудан оның ішкі мәніне бойлауға бастайды. Осы тұрғыдан келгенде, «жаны аяулы жақсы» ұғымының бірнеше мағыналық деңгейі барына көз жеткізуге болады. Сыртқы мағыналық деңгей құбылыстың нақты сипатымен тығыз бірлікте айқындалса, түпкі мағыналық деңгей құбылыстың жинақталған, жалпыланған, сол арқылы дараланған, айрықша сапаға айналған сипатымен ерекшеленеді. Осы ерекшелік ақын өлеңіндегі сөз бен ұғымның тереңдегі мәнін, ой түбіндегі асыл мағынасын ашады. Екі тармақ көлемінде көрініс тапқан әр ұғым да, екі тармақтың тұтас болмысы да  мән мен мағынаның осындай бірнеше деңгейлі табиғатымен сипатталады.

Ақынның сөзінен туындайтын мазмұннан ақынның ойынан туындайтын және қабылдаушының интерсубъективті ойлау қызметі деңгейінде ғана ашылатын жасырын мағына әлдеқайда күрделі, терең. Шығарма жүйесінде мағынаның жасырынулы, дерексіз күйде көрініс табуы көркемдік ойлаудың қуаттылығының, суреттілігінің, бейнелілігінің ерекше белгісі, маңызды көрсеткіші болып табылады. Ақын шығармаларының мұндай онтологиялық қырлары оның көркемдік әлеміндегі жұмбақ сырының терең екендігін көрсетеді.

Күшік иттей үріп жүр,

Кісіден кеммін демейді… [3, 82] —

деген екі тармақта «сабырсыз, арсыз, еріншек, көрсе қызар жалмауыз» жанның бір қыры көрініс тапқан. Алайда үріп жүрген ол емес. Осындағы сөздердің мағынасын тура қабыл­дайтын болсақ, үріп жүрген — күшік. Иттей үріп жүрген де күшік. Күшік басымен иттей үріп, кісіден кеммін демейтін де сол. Бірақ бұл күшіктің затты образы емес. Бұл — «сабырсыз, арсыз, еріншек, көрсе қызар жалмауыз» жандардың нақты, затты бейнесімен қатар ұсынылған жасырынулы, бүркемеленулі образы. Құбылыстың затты және бүркемеленулі образдарының тоғысуынан, бірінің екіншісіне көлеңкесін түсіруінен күрделі, көп қабатты түсінік туады. Түсінік ұғымға ұласады. Ұғым да жалаң емес, астарлы, ашық емес, перделі. Сондықтан да оның мағынасы терең, мазмұны бай, мәні зор.

Мына төрт тармақ өлеңдегі поэтикалық ой ақынның өмір құбылыстарын өзге арқылы танып, таразылауы нәтижесінде емес, тікелей өз тәжірибесі негізінде өніп-өрбігендей әсер қалдырады:

Күшік асырап ит еттім,

Ол балтырымды қанатты.

Біреуге мылтық үйреттім,

Ол мерген болды, мені атты [3, 289].

 

Әр екі тармақта өзара шектесіп, шендесіп, қатар жарысып жатқан екі түрлі тұтасқан образ бар. Олардың арасындағы қайшылық, конфликт ақынның «мені» мен басқа «біреу» арасындағы қатынас арқылы ашылады. Әр образды түзетін сөздердің, сөз тіркестерінің, тармақтардың өз мағынасы бар: лексикалық; грамматикалық; стилистикалық. Солардың бәрі тұтаса келіп, біртұтас образға ұласқан да, одан белгілі бір жасырынулы, астарлы мағына туған. Ақын жасаған образдың осы мағынасынан өлеңнің бастапқы екі тармағының мәні ашылады. Кейінгі екі тармақтың мағыналық-құрылымдық табиғаты жайында да осыны айтуға болады. Кісінің бойындағы опасыздық, сатқындық, сұмпайылық туралы ойдың мәнін жеткізу үшін, алғашқы екі тармақ та жеткілікті. Ал осы ойдың мәнін бір образ (хайуан образы) арқылы бір кеңістікте, екінші образ (адам образы) арқылы екінші кеңістікте ашу құбылыстың жасырын, бүркеулі мағынасының мәнін келесі бір деңгейде барынша толық, толымды сипаттауға мүмкіншілік берген. Бұл тәсіл өмірдің нақты шындығы туралы түйінді ойды бірнеше сатылы деңгейде ұтымды бейнелеп көрсетудің таптырмас поэтикалық құралы қызметін атқарады. Сөз бен суреттің, ой мен образдың осындай көп мағыналы, бірнеше қатпарлы интерсубъективті мәні ақынның «Қыран құс не алмайды, салса баптап» өлеңінің поэтикалық жүйесінде де айшықты көрініс тапқан.

«Қыран құс не алмайды, салса баптап» өлеңінде дәстүрлі қазақ қоғамындағы саятшылық суреті берілген. Біреу баптаған қыран құсын қияға жібергенде, біреу жанамалап келіп, күйкентайын қосады, екінші біреу кимелеп келіп, қарғасын жібереді. Күйкентай шықылықтап, қыранның үстінде ұшса, қарға қарқылдап, қыранның артына түседі. Екеуінің бірі шықылықтап, бірі қарқылдап құр ұшқаны болмаса, не құс алмайды, не аң алмайды, қыранға да алдырмайды. Күйкентай мен қарғаның иелері осыған мәз, қуанғаннан ыржақтап, түні бойы құстарын мақтап күпілдейді. Тұтасқан сурет. Айқара ашылған мінез. Мазмұн бай. Мазмұннан туындап әрі мазмұнды байытып тұрған мағынада да үлкен мән бар. Бірақ ол көзге көрінбейді, көңілге де қона қоймайды. Қазақтың саятшылық салтында аң мен құсқа күйкентай мен қарғаны баптап салатын әдет жоқ. Осыдан келіп, ақынның сөзбен салған суретінің астарлы, метамағынасы туралы ой туады. Осы ойдың желісін ұстағанда, өлеңдегі саятшылық та, қыран да, күйкентай мен қарға да метаобраздар екендігі жайында қорытынды жасауға тура келеді. Оны ашып, қауызын аршып айтар болсақ, ақын өлеңінде адам өмірінің нақты өз шындығы көрініс тапқаны, «саятшылықтың» аты саятшылық болғанда, өзі қазақтың тұрмыс-тіршілігіндегі шындық өмірдің нақ өзі екендігі, қыранның да, күйкентайдың да, қарғаның да, олардың иелерінің де түрлі дәрежедегі, түрлі деңгейдегі жеке тұлғалардың, қолдарында азды-көпті, үлкенді-кішілі биліктері, билікке жетпек ниеттері бар адамдардың жалпыланған, дерексізденген мінез-құлқы, іс-әрекеттері  екендігі, ал олардың құс салып, күйкентай мен қарға қосып алмақ болып іздеп жүргендері мақсат (мал, мансап, билік, мақтан, т.б.) екендігі туралы ойға тоқтар едік. Осы реттен келгенде, өлеңнің жұмбақ сипаты, метафоралық табиғаты, поэтикалық жасырын мағынасы айқындала түседі де, ақынның образды ойының интерсубъективті табиғаты жаңа бір қырынан ашылады.

Өзі — шошқа, өзгені ит деп ойлар! [2, 249] —

секілді дара тармақтың, бір тамшы сөздің өзімен де ақын көл-көсір шындықты, телегей-теңіз мазмұнның сырын танытады. Тұтасып тұрған метафора. Бір ғана тармақ. Мұнда да екі тұлға арасындағы қатынастың сыры ашылған: «өзі» және «өзге» (А — Б). Бұл жерде де жалқының жалпыға қатынасының ерекшелігі көрініс тапқан. «Сегіз аяқтағы» күрделі, көп қатпарлы, тізбектелген метаобраздан туатын жұмбақ мағына бір басқа болғанда, одан гөрі қарапайым, жалаң метафоралық қатынастағы мына тілдік бірліктердің жасырынулы поэтикалық мағынасы бір басқа. Соған қарамастан өлеңнің осы бір жолында тұтас бір типтік образ жасалған. Адамның образы. Абай заманындағы. Ал қандай адамның образы екені жұмбақ күйінде қалған. Оны шешу жолында ізденген адам түрлі ойға түседі, түрлі болжамға барады. Тиісті әдебиеттерде шошқа іспетті хайуандардың сипаты мынадай белгілері арқылы ашылады: тойымсыздық; лас пен тазаны, арам мен адалды айырмай, жалмап жұта беру; тазаға баспау, ластан шықпау, т.б. Ақынның «шошқасы» осындай түр-тұрпатымен елес береді. Сөйте тұра ол, автордың суреттеуіне қарағанда, өзгені ит тұтып, одан өзін артық көрген сыңай танытады. Ұғым, түсінік, баға. Олардың өзара байланыстары мен сабақтастығынан адамның ішкі болмысы белгілі болады. Сыртқы тұрпаттан ішкі мән сыры ашылады. Нәтижесінде адамның іші мен тысы бірдей танылып, нақты образ жасалады. Бір тармақ өлең жолымен ақын осындай толық образ жасап, оған осындай толымды мағына сыйдырады. Сөздің көп мағыналылығы, ойдың тереңдігі, мазмұн мен мәннің байлығы бұл жерде де үлкен эстетикалық жүк көтеріп тұр.

Негізінде, метафораның жұмбақ сияқты екені рас. Бұл туралы кезінде Аристотель сипаттама берген. Бірінші ұстаз белгілі бір құбылысты атауда мағынасы жағынан бір-бірімен тең түсіп жатқан сөздердің бірін екіншісінің орнына қолданудың ешқандай ағаттығы жоқтығы жайында айтылған ойларға қарсылығын білдіре отырып, маңызды теориялық тұжырым жасайды. Ғұламаның ойынша, белгілі бір құбылысты бір сөз басқа бір сөзге қарағанда неғұрлым толымды, ажарлы ашады. Осы ретте белгілі бір құбылысты, ұғымды білдіретін бір сөз екінші бір сөзден көрікті не көріксіз, шырайлы не шырайсыз, күшті не әлсіз болып келеді [4, 232-233]. Абайдың белгілі бір құбылысты таныту үшін метафоралық қатынаста таңдап алып отырған сөздерін, Аристотельдің қағидасы шегінде байымдағанда, көрікті деп те, шырайлы деп те, күшті деп те қабылдауға болады. Алайда бұл сөздердің көріктілігінде, шырайлылығында, күштілігінде әдеттегіден басқа мән бар. Біреудің өзі «шошқа» болса, онда оның болмысын ашып тұрған осы сөзде көрік те, шырай да, күш те жоқ дерлік. Қайта бұл мінездеу-сөз мінезделіп отырған құбылыстың мейлінше «көріксіз», «көргенсіз», шырайсыз», «жексұрын» болмысын білдіреді, басқаша айтқанда, құбылыстың тиісті мәнін мейлінше терең, айқын ашады. Өлеңдегі сөздің қасиеті белгілі құбылыстың мәнін осылайша терең де айқын ашу мүмкіншілігінде. Ақынның метафоралық қатынаста таңдап алған сөздерінің көріктілігі, шырайлылығы, күштілігі туралы ойды осы тұрғыда қабылдаған дұрыс болмақ. Суреттелініп отырған шындық құбылысты тұтасқан образға айналдыруға, оның мәнін терең ашуға келгенде, ақын таңдап қолданған осы сөздерден артық асыл сөз, олардан туындайтын мағынадан асқан терең мағына болмақ емес.

Ішім өлген, сыртым сау,

Көрінгенге деймін-ау:

Бүгінгі дос — ертең жау,

Мен не қылдым, япырмау?! [3, 104]

                немесе

Жүрегім, ойбай, соқпа енді!

Бола берме тым күлкі.

Көрмейсің бе, тоқта енді —

Кімге сенсең, сол шикі! [3, 183]

 

Адам бойындағы оңбағандық пен опасыздықты осынша терең көрсету, осынша көңілі қалып суреттеу адамның сыртындағы, сөзі мен ісіндегі алалықты ғана емес, ішіндегі аланы да дұрыс байқап, толық таныған жанның қолынан келмек. Ал адамның ішіндегі аланы, арам тілекті кісі өзгенің айтуынан емес, оның өз басына түскен ауыртпалығы арқылы ғана тани алады. Абай бұл жерде өз жанының шындығын, өз жүрегін күйдіріп, күйіндіріп өткен өмір құбылыстарын баян етеді, күйіп, күйзеліп емес, тоқтаған, дүниенің қуанышына да, қайғысына да салқын тартқан көңілдің берік төзімімен жырлайды. Тіпті ең бір күйзелулі күйін жыр еткенде де ақын осы ұлы сабырынан бір таймайды.

Адамдар арасындағы қатынас тағы да жалқы мен жалпы арасын қамтиды: ақынның лирикалық «мені» және басқалар. Әр шумақтың бастапқы екі тармағында — «мен», кейінгі екі тармағында — «ол». «Ол» жасаған, көрсеткен жаулықтың күйігін тартушы — ақынның «мені». Берілген шумақтарда күйіну, күйзелу сарын­дары болғанмен, көңілдің күйінгені мен жанның күйзелісі белгілі бір мезгіл аясында тікелей, процесс күйінде беріліп тұрған жоқ. Бұл жерде көңілден күйінішті сәт өткеннен кейін, жанның күйзелісі басылған соң орныққан жай-күй көрініс тапқан. Сезімнің отты қызуымен алабұртып, алқына толқуы өткеннен кейінгі көңіл-күй суреттелген мұндай шығармаларда парасат пен пайым, ақылдың билігі басым түсіп жатыр. Оның үстіне «іштің өлгені», «сырттың саулығы» секілді сөз тіркестерінен туатын мазмұнды ұғу оңай емес. Е, оның не қиындығы бар деп, батылдық, білгірлік танытқанның өзінде, «іштің өлгенін» немесе «сырттың саулығын» саралап сипаттап, жете түсіндіріп беру екінің бірінің қолынан келмейді. Бұл тіркестерде өзара сабақтасып, астасып, жанасып, бірінің сарынынан екіншісі оянып жатқан бірнеше ұғымдар бар және сол ұғымдардың бәрі де дерексіз, нақты, затты емес. Олар жеке тұрып та, бәрі жиналып келіп те ақын ойының мағынасын дұрыс ашып бере алмайды. Оны ашу, түсіну қабылдаушының рухани кемелдігінің деңгейіне тәуелді. Осы тұрғыдан келгенде, ақынның ойы мен сөзінің қуатын психопоэтикалық, психогерменев-тикалық зерттеу тәсілдері аясында пайымдау қажеттігі туады.

Абай қырық жасқа толып, қырық бірге қараған шағында: «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек», — дейді. Бұл шақта ақынның дүние, әлем туралы танымы шығыстық рухани қазынамен байыған, кемеліне келіп, толысқан еді. Рухани кемел деңгейге көтерілген ақын заман сырын, адам құлқын терең философиялық таныммен таразылайды, адам сыры мен заман сипатын жете танып, адамнан да, заманнан да көңілі қалғанда, өз жанына үңіліп, өз жүрегіне бойлайды, алданышты да, жұбанышты да содан табады. Қайғы ойлау, көзден ұйқы қашып, ойдың кермек тартуы — мұның бәрі қартайғандықтың белгісі емес. Заманынан, заманының адамынан озған, ақылымен, парасатымен асқан ақын өзі жеткен рухани биіктен мұңдасарға, ойласарға сөз ұғарлық кісі таппай толғанады. Толғана отырып, заман, адам туралы ойларын жақсы мен жаман, адал мен арам, ақыл мен қайрат жайындағы адамгершілік нысана-тұрғысы биігінен баяндайды, адал мен арамның, жақсы мен жаманның парқын ақыл ғана айыра алатындығын андатады. Осылайша адам мен заман туралы толғаныстар жақсы мен жаман, адал мен арам, жан мен тән, ақыл мен қайрат туралы терең пайымдауларға ұласады.

«Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» (1886) өлеңіндегі әр шумақ негізгі тақырып пен идеяны әр қырынан ашып, тұтаса келе күрделі көркемдік құбылысқа айналады. Алғашқы екі шумақ ақынның адам мен заман туралы жалпы ойларынан түзілген болса, кейінгі шумақтарда бұл ойлар бейнеге айналып, нақты да затты реңкке иеленеді. Ақын ұстанған талап пен талғам өлшемдеріне қарағанда, бойдың салғырттығын жеңіп, ой қуып, ақылға еру ердің ісі болғанда, ез қашанда ездігін жасап, еріншек тартпақ, ортасынан шыға алмай, шығандап қылық та қыла алмай, қыр аспас қалпында көпке көніп қала бермек.

Ер мен ез, олардың бір-бірінен айырмашылығы хақындағы осы ойлар біртіндеп жақсы мен жаман, олардың бір-бірінен өзгешеліктері туралы тұтасқан ұғымдар жүйесіне жалғасады. Ақын танымы аясында жаман мен надан екі түрлі ұғым, екі басқа категория емес, бір ғана нәрсе. Жаманның жамандығы да білімсіздіктен, ақылдың кемдігінен. Білімсіз надан білімді адам айтқан ақылды құлағына ілмек емес, ақ пен адалды, шынды танымай, жоққа иланып, жалғанға сенбек. Көпті көрген, ақылы асқан ақсақалдың, білімдінің сөзінен сырдаң тартып, қылған ұрлығын, қуған қулығын мақтан етуден арыға бара алмайтын да сол. Сонымен қатар оның кісіге сырты күліп, ішіне жаулық сақтайтын, тіріде жан-бауыр жақынына да сезікпен қарап, басқан ізін аңдып, бәле іздейтін, ал сол жақыны өле қалса, кілт өзгеріп, өгіздей өкіріп жылайтын қасиеті де бар. Жамандығына, надандығына қарамастан, мұндай пенделер мақтан үшін болыс болмақшы, адамдық пен арамдықты бір-бірінен айыра алмаса да, ел билеп, жұрт меңгермекші. Осының бәрі Абай заманындағы білімсіз наданның, ақылсыз жаманның бейнесін, оның жаман шындығын танытады.

«Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» өлеңі тақырыбы мен идеясы, проблематикасы жағынан ақынның «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман», «Білімдіден шыққан сөз», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Сегіз аяқ», «Әсетке», «Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы», «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол» секілді өлеңдерімен сабақтас, өзектес. Аталған шығармаларда ақыл мен ақылсыздық, жақсы мен жаман, білімді мен білімсіз арасындағы айырмашылық анық, айқын әрі көркем суреттеледі. «Білімдіден шыққан сөзде» (1889) ақын білімдіден шыққан ақыл сөз көкірегі бітеу, көңілі қараңғы тасыр адамға емес, көкірегінде көзі бар талапты адамға кез болғанда ғана одан пайда болатынын толғай отырып, жақсы мен жаманның бойына, мінез-құлқына тән басты-басты бірнеше белгілерді көрсетеді. Ақын жаманға тән мынадай ерекшеліктерді атайды: кісіге бір күні дос, бір күні жау; түзу сөзге сенбеу; тыңдауға, ұғуға құлықсыз, ынтасыз, бойкүйез, бірақ тыңдауға құмарсып, ұққыш жансып бекер шабыну; ақыл-ойында байлам жоқ, айтшыл да тойшыл, қызшыл да қызықшыл; біресе ыржаң, біресе қылжаң қағу… Мұндай жан үшін ақыл да бір, денедегі арам без де бір. Қулық, сұмдық не өсек, ия болмаса сұлу қыз бен ұрыс-соғыс салған батыр мен барымташы жайы айтылған қысыр, қыңыр сөз болмаса, жаманның жабық көкірегіне білімнің, ақылдың сөзі ене алмайтыны суретті де, бейнелі баяндалады әрі осының бәрінен ақынның телегей теңіздей даналық ойының міз бақпас құз-жартасқа соғылып, кері серпілгендей күркіреп барып басылған ауыр күрсінісі сезіледі.

«Жаратылыстан біткен қайырымдылыққа немесе кемшілікке деген жаратылысынан бар күй мен бейімділікке соларға ұқсас адамгершілік сапалары қосылып, олар әдет түрінде орнықса, онда ол адам сол бағытта жетіледі және жақсы болсын, жаман болсын, онда орныққан ондай күйлердің жойылуы қиын» [5,198-199]. Әл-Фараби осындай қорытынды жасайды. Ақынның түзетпек, жақсартпақ болатыны адам бойында жаман әдет түрінде орныққан осындай мінез күйлері еді. Ондай мінез күйлерін жою мүмкін болмады. Не сөз дарымайтын, не ақыл қонбайтын, сөйте тұра өзін адамның асылындай, кісінің жақсысындай көретін доңыздай тоңмойындыққа, ит мінезге ақын сөз парқын білетін талапты адамның қасиеттерін қарама-қарсы қояды. Жақсы деген жанның көкірегінде білімдіден шыққан сөздің нұрын көріп, сырын тани алатын көз болатынын, жүрегі сезімді, көңілі сергек келетінін бірде бейнелеп, бірде пернелеп айту арқылы ұлы ақын өз шығармасына екінің бірі бойыны сіңіре алмайтын бай да құнарлы мазмұн дарытады, адамгершілік мұратының биіктігін, эстетикалық нысанасының асылдығын танытады. Абайдың ақындық-азаматтық талабы, эстетикалық нысанасы тұрғысынан келгенде, терең айтылған білім сөзін көңілінің көзі ашық, ойы сергек жақсының шын көңіл беріп, жаны еріп ұғуы ғибратты іс қана емес, үлкен ғанибет болып табылады. Айналасын түгел танып, алыс-жақынның бәрін көріп, бәрінен көңілі қайтқандай болғанда, ақынның ілгері үмітінің отын сөндірмей, өзін алға жетелейтін — адам бойындағы ақыл мен қайрат, рақым мен шапағат секілді асыл қасиеттер. Кісінің басынан мұндай қасиеттер табылмаған жағдайда, оған ақылдың сөзін, жүректің үнін жеткізу мүмкін емес. Ақынның:

Бойда қайрат, ойда көз

Болмаған соң, айтпа сөз! [3, 117]

              немесе

Қайран сөзім қор болды,

Тобықтының езіне! [3, 63]-

деуінің негізінде осындай тыңдаушысыз сөз асылының қара бақырлық құны жоқ қадірсіз жайын, ұғушысы жоқ қуатты ойдың көштен «адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан» мүсәпір халін көзімен көрген, ақылмен танып, жүрекпен сезген жанның терең толғаныстары бар.

Ақын кең толғап, ерекше мән беріп отырған ойлар, адам мен заман болмысы, олардың адамгершілік келбеті жайындағы шығармашылық тұрғы оның заманының да, замандасының да шындығын барынша шынайы суреттеуді қамтамасыз еткен. «Күлембайға (Болыс болдым, мінеки)», «Мәз болады болысың», «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Байлар жүр жиған малын қорғалатып», «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Сегіз аяқ», «Бойы бұлғаң» секілді шығармалар ақынның өз заманын, заманының адамын қоғамдық құбылыс ретінде жіті қадағалап, жете танып қана қоймай, оларды жан-жақты талдап, саралап әрі даралап бейнелеген кемел, келісті талантын танытады. Заман мен адам шындығын мұншалық ыстық қайрат, нұрлы ақылмен, әділет, шапқатқа толып мөлдіреп тұрған сырлы жүрекпен жырлау ақынның ақынының ғана, адамның Абайының ғана қолынан келсе керек.

«Күлембайға (Болыс болдым, мінеки)» (1889) — мазмұны да, мағынасы да келісті шығарма. Онда малын шашып, болыс болған пенденің психологиялық, әлеуметтік-психологиялық кескінін жасайды, адам, пенде туралы ұғымы мен эстетикалық мұрат-тұрғысын жаңа бір қырынан ашады. Өлеңнің мағыналық құрылымында бірнеше тұлға бар: а) болыс; ә) ояз; б) ел. Бұл үш тұлғаның бастысы — болыс. Шығарманың алғашқы бөлігінде жаңадан болыс болған адамның болыстық мансапқа жету жолы мен көңіл-күйі көрсетіледі. Малын шашып, шығынға батса да, оның бар тілегі — болыс болу. Болыстыққа қолы жеткен соң да оның көңілі орнықпайды: өзінен күштілерге құлдық ұрып, өзінен әлсіздерге ыңғай бермей, қырын қарайды. Сыртқы жұртқа сыр бермей, сырбаз жүргенмен, сияз бар деген хабарды құлағы шалса-ақ, жүрегі суылдап, мазасы қашады. Өйткені сияз болса, елге ояз келеді. Елге ояз келсе, болыстан тыныштық кетеді: ылау дайын­дау, үй тігу, сый-сияпат жасау, бағып-күту — бәрі де болыстың не өзі жасайтын, не елге жасататын ісі; егер оязға не ісі, не өзі ұнамай қалса, онда болыстықтан түсіп қалуы да қиын емес. Өлеңнің екінші мағыналық бөлігінде болыстың сияз үстіндегі іс-әрекеттері мен ой-толғаныстары баяндалады. Оязбен оңаша қалған болыс елін мақтарға сөз таппай, ықылас та танытпай, елдің ел болып отырғаны өзінің, қала берді — ояздың арқасы екендігі туралы ойды шиырлай беретін болса, елімен, жұртымен бетпе-бет келгенде, оязға өзі сенімді, сөзі өтімді кісімсіп, ел мүддесін қорғап жүрген адамға ұқсап маңызданып, сыртқы жүнін қампитып шыға келеді. Алайда сияз үстінде болыс та, ояз да ел ішіндегі дау-шардың бірқатарын халықтың, халық билерінің қатал талабы бойынша әділ шешуге мәжбүр болады. Соның нәтижесінде болыстың өз малым, өз мүлкім деп иеленіп қалған мал-мүлік иелеріне қайтарылып беріледі. Сөйтіп болыстың арты шөмейіп, ерні кезеріп, тамағы құрғайды.

Өлеңнің келесі мағыналық бөлігінде болыстың сияз бітіп, ояз кеткеннен кейінгі халі бейнеленеді. Әуелден артының қуыстығын білген болыс сияз бітсе де, елінің ұрысы мен қарысын тыйып, телі мен тентегін жөнге саларлық ірі іске бара алмайды. Ел алдында ояз барда жасаған қылығын ояз кеткеннен соң жасай алмай, жасып, кәкір-шүкір, көр-жерді пайда көріп қала береді, келесі сайлауда бұл күніне де зар болып қалардай қиналады.

Ақын болыстың өз күйін өзіне баяндатып қоймайды, оның ел туралы ойларын сарқа ақтарады. Болыс өзі билеп отырған еліне көңілі толмайтынын айтудан да тайынбайды. Табанынан тозып, жүгіріп жүруі, ел ішіндегі істерге ояздың разы болмай, шартылдап ашу білдіріп жатуы — бәрі де, оның ойынша, өзінің көрбалалығынан, өз айналасының рақымсыздығынан емес, елінің бұзықтығынан. «Қайтіп көмек болады? (Антұрған өңкей ұры-қар)», — деп күйіне отырып, болыс өзінің бұл елді ұстарлық кісі еместігін де айтып салады, өзін бұл азапты, рақатсыз істен құтқарушы іздейді. Сөйте отырып, келер сайлауда қайта болыс болудан дәме етеді. Бұл ретте болыс бейнесі қайшылықты, тіпті аянышты болып шығады.

Өлеңде болыс болып, ел басқарған кісінің образы жасалған, оның ісі мен ойының барша маңызы мен мәні толық ашылған. Іс, оқиға желісі мен ой жүйесін болыс болған кісінің өз ойы, өз түсінігі, өз бағасы ретінде баяндауда іргелі эстетикалық ұстаным бар. Адамның өзгелер мен өзін-өзі тануы, білуі, түсінуі және бағалауы өте күрделі, қиын, ақыл-ой қызметінің биік деңгейінде ғана жүзеге асатын үдерістердің қатарына жатады. Ол үдерістердің негізінде адамның ішкі және сыртқы әлем құбылыс-тарымен қатынастары жатады. Абайдың болысы бірінші кезекте өзімен өзі болады: а) ой-арманы; ә) билігі; б) мал-жаны; в) қорқынышы мен қуанышы; г) іс-әрекеті, т.б. Екінші кезекте өзі мен қоршаған әлеуметтік орта арасындағы қатынастың сипатына үңіледі. Бұл қатынастың өзі бірнеше деңгейден тұрады: а) өзі және өзі секілділер; ә) өзі және өкімет-билік иелері; б) өзі және байлық иелері; в) өзі және ұры-қарылар; г) өзі және қулар мен пысықтар; д) өзі және қарапайым халық; е) өзі және қоғам, т.б. «Болыс болғандар өзі қулық, «адамдықпенен» болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам, қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп» [2, 132]. Адамның іші мен тысының қыры мен сырын, олардың өзара қырым-қатынастарын, байланыстарын мұншалық анық, толық ашып көрсету көркемдік шеберліктің үздік үлгісі болып табылады. Онда суреткерлік кемелдіктің ғана емес, өмір құбылыстарының шындығын, адамның ниеті мен тілегінің төркінін, псхологиясын, «ішін» анық көріп, толық таныған даналықтың жарығы да мол. Адамның ішкі болмысының қалың қатпарлары мен қолма-қол ісі, олардың алғышарттары мен нәтижелері, өзара қарым-қатынастары ақынның шығармашылық ойлауының тереңдігі мен кемелдігі деңгейінде пайымдалады.

«Мәз болады болысың» (1889) мазмұны, мәні жағынан «Күлембайға (Болыс болдым, мінеки)» өлеңін толықтырып, байыта түсумен бірге көркем түр жағынан тың, дара сипатымен ерекшеленеді. Өлеңде болыс болған қазақтың мінез-құлқы үшінші жақтан суреттеледі. Ақын болыстың қолымен жасаған нақты ісін ғана емес, сонымен қатар оның көп сырын бүгіп, бүркеп жатқан ішін де ашып көрсете отырып, адам мінезін даралаудың ұтқыр да ұтымды үлгісін жасайды. Ұлық арқаға қақса, мәз болып, иығына шекпен жапса, шат болып, әр жерде жоқты-барды шатып, күпініп, қампайып шалқып жүрген болыс әлдебір қуанышы үшін үй-ішін, ауыл-аймағын түгел әурелеп, әбігерге түсіреді. Ол ісі оңға басса, күлмеңдеп, бір бұлғақ, бір елең қағып, көзін аспанға еліртіп әуреленіп-ақ қалады, қасқайып, мақтанға салынады, бас пайдасы, құлқын қамы үшін біреулерді қақпанға түсіруді ойлайды, оның жөні келіп ел ішінен бір дәмдіні татып, өңеші майлана қалса, қолын шапалақтап жас баладай қуанады. Болыстың ісі әлгіндей болып суреттелгенде, оның қуанышының түрі осындай түрде айшықталады. Психопоэтика жүйесінің мүмкіншіліктері мейлінше кең ашылады. Ақын болыстың ісі мен ішін бірде жарыстырып, бірде даралап әрі саралап көрсетіп алған соң, оны өз тарапынан бағалауға ауысады. Болыстың жаман қылықтарын оқырмандарының көз алдына көлденең тартады да, ойлы жанға болыстан да, оның ықпалынан да алыс болуға кеңес береді. «Миың болса, жолама (Бос желігіп шапқанға)», — дей келіп, жамандықтан қашқанның жаман болмайтынына мегзейді. Өлеңнің соңында өзіне-өзі мәз болып, өз буына өзі піскен надан болыстың өзге түгіл, өзінің табан жолына да жарығын түсіре алмайтын қараңғылығына, оның ісінің де, өзінің де баянсыз, опасыздығына  білім нұры, ғылым жарығы қарама-қарсы қойылады.

Абай «Сегізінші сөзінде» ақылды кімнің үйрететіні, насихатты қандай жанның тыңдай-тыны туралы ой толғайды. Өзін елден озық санап, өзгеге үлгі беріп, ақыл айтпақ болып жүрген кісі көп болғанмен, солардың ішінен екі түрлі билік дәрежеге жеткен кісілер дара көрсетіледі. Оның бірі — болыс, екіншісі — би. Бірақ бұл екеуі де ақылдың көрсеткенін білейін, айтқанын тыңдайын деп жүрген кісі емес. Екеуінің де «басында өзіндік жұмысы бар: ұлығымызға жазалы болып қаламыз ба, яки елдегі бұзақыларымызды бүлдіріп аламыз ба, яки өзіміз шығындап, шығынымызды толтыра алмай қаламыз ба деген ебіне қарай біреуді жетілтейін, біреуді құтылтайын деген бейнетінің бәрі басында, қолы тимейді». Дүниенің буы басында, дәулет құсы қасында тұрған байлар да ақыл үйренейін, насихат тыңдайын дейтін емес. «Көңілдері көкте, көз-дері аспанда, адалдық, адамдық, ақыл, ғылым, білім — ешнәрсе малдан қымбат емес дейді. Мал болса, құдай тағаланы да паралап алса болады дейді. Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім-ұяты, ары, жақыны, бәрі — мал. Сөзді қайтіп ұқсын, ұғайын десе қолы тие ме?» [2, 140-141].

Сөз арқауы болып отырған шығармалардың оқиғалық желісін түзген шындық құбылыстар адам мен заманның өзегінен өріліп шығады. Автор өз заманының табиғатын, өз заманының адамының болмысын дананың көзімен көріп, ойшылдың ақылымен саралайды. Ал сол құбылыстарды саралаудың, бағалаудың негізінде бір заманның емес, жалпы адамзат қоғамына бірдей бағалы құндылықтар жүйесі жатады. Кісі табиғаты, кісіге ақыл айтып жол көрсететін болыс пен бидің әлеуметтік болмыс-бітімі, олардың замана алдындағы, әлеуметтік орта алдындағы еркіндігі мен құлдық құлқы дәл көрсетілумен бірге жалпыландырылып, бір заман емес, барша дәуірге, барша тіршілік өзегіне, бір адам емес, барша жанға, жалпы тағдырға тән шындық құбылыс деңгейінде жинақталады. Заман мен адам туралы образды ойлардың тереңінен адамзат үшін маңызы мен мәні мәңгі бақи өзекті, көкейкесті болып қала беретін мазмұн мен мағынаның жарығы таралады. Ақынның болыс пен бидің түпкі мақсаты, мал мен байлыққа ұмтылған ынсапсыз құлқы туралы ойларын өз заманының шындығын терең парықтау нәтижесінде негіздеп отырғанында сөз жоқ. Сонымен бірге осы ойлардың өткен заман кемеңгерлерінің қағидаларымен үндесіп жатқанын да айтқан дұрыс. Бұл үндестіктің терең тамыры Аристотельден басталады. Байлыққа қол жеткізген адам, Аристотельдің пікірінше, дүниенің тұтқасы өзінің қолында тұрғандай менмен, өркөкірек келеді, олар бар игіліктің басы байлықта деп есептейді, байлық болса, қалған нәрселердің бәрін сатып алуға болады деп ойлайды [4, 188]. Аристотель мен Абайдың байлық туралы, байлыққа қолы жеткен адам туралы ойлары бір бастаудан, бір арнадан шыққандай тектес, мәндес. Ақын ойы беріде әл-Фарабидің қағидаларымен шектеседі. «Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздерінде» әл-Фараби өмірінің басты мақсатын байлықпен, баюмен байланыстыратын би-болыстардың (әкімдердің) типін сипаттайды. Олар билік құрудағы мақсат баю деп біледі. Қандай да бір іс жасауды орынды көрсе, оны тек байлық табу үшін жасайды, қалған қызықтарға (құрметке бөлену, мақтанға салыну, даңқын шығару, өзгелерді билеп-төстеу, ләззат алу, т.б.), мақсаттарына олар «озбырлық әрекеттермен жетеді. Ерте замандардағы адамдар олардың бірде-біреуін «әкім» деп атамаған» [5, 216-217]. «Байлыққа жету бұлардың күллі өмірінің мақсаты» екенін ғұлама өзінің философиялық трактаттарында да көрсетеді [6, 340-341]. Би-болыстардың, әкімдердің байлыққа жетуге жанын салып, озбырлықпен ұмтылуының мақсаттары Абай мен әл-Фарабидің пайымдауларында бірдей.

Абайдың әдеби мұрасының басты мазмұндық желілері қазақ халқының дүниеәлем, бақи мен жалған туралы байырғы ұғым-түсініктерімен, дәстүрлі дүниетанымының негізгі категорияларымен тығыз байланысты. Ақын адамгершілік туралы ойларын қайрат, ақыл, әділет, шапқат секілді адам бойындағы асыл қасиеттер негізінде ашады. Аталған қасиеттер Шығыс халықтарының дәстүрлі дүниетаны-мында ерекше орын алған, Абайдың бір өлеңіне ғана емес, барша шығармашылық өнеріне тән сапалық мән-мағынаны белгілейтін айрықша бағалы көркемдік-эстетикалық құбылыстардың қатарына жатады. Ақынның «Ғылым таппай, мақтанба» (1886) өлеңінде айтылатын талап, еңбек, қанағат, рақым, «Әуелде бір суық мұз — ақыл зерек» (1889) өлеңіндегі ақыл, қайрат, жүрек, сондай-ақ «Әсемпаз болма әрнеге» (1894), «Малға достың мұңы жоқ» (1896), «Жүректе қайрат болмаса» (1898) өлеңдеріндегі жүрек, қайрат, ақыл жайындағы толғаныстардың өзегін де осындай биік адамгершілік нысана-тұрғы құрайды. Адамгершілік негізі,кісінің адамгершілік кемелдігі туралы мұндай философиялық ойлар — ақынның қара сөздерінің де басты желісі.

Абайдың адамдық негізі, ақыл мен қайрат, шапағат пен рақым туралы ойлары ежелгі шығыс ойшылдарының тұжырымдарымен де, көне дәуір мен орта ғасырлық түркі кемеңгерлерінің өсиет-ғибратнамаларымен де сабақ­тас бола тұра, олардың бәрінен де кемел, толық. Ақын туындыларына арқау болған өмір құбылыстарының мәні мен мағынасын шығармашылықпен саралау мен бағалаудағы бұл секілді тереңдік пен биіктік, кеңдік пен кемелдік — оның адамдық кемел келбетін, ақындық даралығы мен даналығын танытатын басты өлшемдер. Ал мұндай даралық пен даналықтың кемел келбеті түркі халықтарының тарихында тек Абайда ғана болды.

«Әсемпаз болма әрнеге» өлеңіндегі бірінші мағыналық бөлімде адам алдына нақты міндет қойылады, оған белгілі бір игі іс атқару парызы жүктеледі (бірінші шумақ). Екінші мағыналық бөлімде сол міндетті орындауға, істі атқаруға қажетті адамгершілік ізгі қасиеттер көрсетіледі: қайрат, ақыл, әділет, шапқат (екінші шумақ). Осы бөлім құрамына кіретін келесі шумақта кісі басында қайрат пен ақыл болып, әділет пен шапқат шет қалса, онда оның адамгершілік негізі кемелденбей, өмірі бағдарсыз, баянсыз өтетіндігі туралы ой тұжырымдалады. Бұл ақынның жоғарыда аталған және басқа өлеңдерінде әр қырынан ашылып, әр бағытта дамытылған. Ал «Он жетінші сөзде» қайрат, ақыл, жүрек үшеуінің негізгі сапалық белгілері мен қасиеттері мейлінше толық көрсетіледі. Онда әділет пен шапқат жүрекке тән қасиеттер ретінде ұсынылады. «Әсемпаз болма әрнеге» өлеңінде айтылған «әділет пен шапқаттың шет қалуы» жүректің шет қалуымен пара-пар ұғымда айтылып отыр. Бұл арада ақын «Әуелде бір суық мұз — ақыл зерек» өлеңіндегі:

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласың елден ерек [3, 128], —

деген ойды басқа аяда, басқа ұғымдар мен түсініктер арнасында жаңаша тұжырған. «Толық болуда», «ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстауда» астарлы, бүркеулі мағына бар.

Өлеңнің үшінші мағыналық құрамын төртінші және бесінші шумақтар түзеді. Онда адамгершілік кемелдікке жетуге ниет қылған кісінің қандай жаман қылықтардан бойын аулақ салуы парыз екендігі көрсетіледі. Төртінші мағыналық бөлім адамгершілік кемелдікке жетуге ниет қылған кісінің қандай жақсы қылықтарды әдет етуі қажеттігі туралы ақылмен аяқталады. Бұл бөлімдегі ақындық ой алдыңғы мағыналық бөлімдерде баяндалған мазмұнның қорытындысы, түйіні қызметін атқарады.

«Әсемпаз болма әрнеге» секілді «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап» (1897) өлеңі де белгілі дәуірдің жалпы жұртына емес, көкірегі ояу, көзі ашық ойлы жанға арналған. Өзгені қанша мақтағанмен, ішіне қулық сақтап, сол өзі өлердей мақтап тұрған кісісін тіпті әуре етіп, көз ала бере жалт етіп тайып шыға келетін алдампаз туралы тақырыпты ақын әр жылдарда әр тұрғыда көтеріп отырған. Мына өлең – ақынның осы саладағы өзгеше бір туындысы. Өйткені бұл шығарманың негізгі мазмұны алдампаз бен алдамшы уақыт жағдайында туып өскен ақ жүрек азаматқа арналған ғақылдан тұрады. Ақын ұсынып отырған ғақылға сайғанда, кісіні биік мұратқа бастайтын, сол биік мұратқа жеткізетін ұлы күш оның өз бойында, сондықтан да кісі жұрттың мақтау сөзіне ермей, өзіне, өзінің адал еңбегі мен ақылына сенуі керек. Мұрат биігіне адамды оның еңбегі мен ақылы ғана екі жақтап алып шығады. Сенгіштік, құмарпаздық, уайымшылдық, қызықшылдық – бұлардың қай-қайсысы да кісі серік қылатын қасиет емес. Шын асыл жүректің түбінде жатады. Шын асылды таңдаған адам жүрегінің түбіне терең бойлап, іздегенін тек содан ғана табады, оның өмірі үшін содан басқа баянды, содан басқа мәнді нәрсе болмақ емес.

Өлең мазмұнын ашып тұрған өзекті ой ақынның кемел адам келбеті туралы концептуалды ұстанымдары жүйесінде әрқайсысы жеке-дара әлеуметтік-эстетикалық категория биігіне дейін көтерілген еңбек, ақыл, жүрек секілді ұғымдармен ұштасады. Бұл жерде ақын ақыл мен қайратты жүректен бөліп алып, олардың қадір-қасиеттерін жеке дара мадақтамай, бәрін бір арнада, бір бағытта, өзара бірлік пен тұтастықта алып суреттейді.

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар

Еңбегің мен ақылың екі жақтап [3, 267], —

дегенде, ақын халық даналығына, елдің аузында жүрген ақыл сөзге емес, өз басынан өткен, өзі сезіп, таныған өмір құбылыстары негізінде көңіліне түйген пікірлеріне сүйенеді. Өмірдің сан алуан құбылыстары арасында қилы ой, түрлі жол іздеп шарқ ұрып жүрген, ыстық-суығы басылып болмаған кісі үшін өзіне, өзінің еңбегі мен ақылына сенуден гөрі өзгеге, жұрт­тың айтқанына сену әлдеқайда жеңіл әрі ыңғайлы. Өмірде алыс пен жақынды, жақсы мен жаманды көп көріп, көптің өзінен де, сөзінен де көңілі қалған, көп сеніп, көп алданған жан ғана, ақыр аяғында өзіне, өзінің еңбегі мен ақылына ғана ден қойып, не нәрседе де соларға сүйенеді. Абайдың дәл осындай шешімге келіп, осындай тұжырым жасауының түп негізінде сан рет сеніп, сан рет алданған, сан рет сүйініп, сан рет күйінген, сөйтіп көңілі — нала, жүрегі жара болған жанның шындығы жатыр. Ақынның ақыл мен еңбекке жүгіне отырып, жүректі, жүректегі әділет пен шапқатты қатар құрметтеуі де сондықтан.

Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,

Сонан тапқан — шын асыл, тастай көрме [3, 267],-

деп айту, жүрегіне сүңгіп, оның тереңіне бойламақ түгіл, жүрегінің қай жерде екенін біліп болмаған, жүрегінің үнін естімек түгіл, оның лүпілін сезіп көрмеген адамның қолынан келетін іс емес. Бұлайша сыр айту, сыр ғана емес, зар-шындығын айту өмірдің ащы-тұщысын түгел татқан, сан тасып, сан басылған, сөйтіп сабаға түскен, қайғыға да, қызыққа да бірдей берік, ұлы сабыр биігіне көтерілген нағыз дананың ғана қолынан келеді.

Ақынның лирикалық кейіпкері мен дүние-әлем арасындағы қатынас көп деңгейлі. Сол деңгейлердің ең бір қазыналысы оның өзі мен өзі арасында ашылады: а — а. Бұл деңгейде тұлғаның адамдық табиғатына сәйкес ішкі әлемі, жан дүниесі, сезім сыры, оның өзін өзі тануының, өзімен өзі сырласуының мазмұны ашылады, психопоэтика өрнектері аясында сана ағыны, «жан диалектикасы» ақындық идеяның өзекті желісіне айналады. Лирикалық кейіпкердің өзгеден бөлек, өзіне ғана тән әлеуметтік-психологиялық болмысы, кісілік келбеті осы қатарда көрініс табады. Екінші деңгейдің мәні ақын шығармасындағы тұлғаның өзі мен өзге (а — в) арсындағы қатынаста белгілі болады. Ол өзі мен өзгенің арасындағы жақындық пен алшақтықты, келісім мен қайшылықты терең сезініп, көргенін, сезгені мен білгенін адамгершілік ұстанымы мен талаптарының тұрғысынан бағалайды. Үшінші деңгей (а — с) ақын және оның әлеуметтік ортасы аясында дараланады. Ақынның лирикалық кейіпкері мен қоршаған әлеуметтік топтар (әкімдер, болыстар, атқамінерлер, байлар, ұрылар, арызқойлар, жалақорлар, пәлеқорлар, залымдар, жамандар, надандар, т.б.), орта (халық, қоғам, мемлекет) арасындағы қарым-қатынас сипаты, ақынның әлеуметтік-этикалық ойлары, көзқарастары осы деңгейде сараланады. Бұған қоса ақынның мәдени-әлеуметтік, рухани, әдеби ортасы, қоршаған табиғи ортасы туралы айтқан дұрыс. Бұлардың әрқайсысы ақынның дүние, әлем, жаратылыс туралы фило­софиялық, антропологиялық ойларының негізі, алтын бесігі, асыл өзегі қызметін атқарады.

Ақын танымында сәулеленген заман болмысы мен адам келбеті, ақынның адам мен заман хақында түйген ойлары, ұсынған қағидалары белгілі бір дәуір сипатын, сол дәуірдің адамдарының құлқын танып, бағалау негізінде туған. Дәуір сипатының, адам құлқының мезгілдік және мекендік шегі мен шеті нақты, өлшемді, мөлшерлі. Ал ақынның осы нақты, өлшемді, мөлшерлі болмыс шегінде айтып отырған ойы, насихаттары, қағидалары мен тұжырымдары нақты бір заман үшін, сол заманның нақты адамы үшін ғана емес, барша заман, барша адам үшін маңызды, ғибратты жалпы адамзаттық рухани құндылықтар қатарына жатады. Ақын шығармаларында негізделген қағидалардың, құндылықтардың әлеуметтік, көркемдік-эстетикалық мәні адамзаттың бәріне бірдей маңызды.

Абайдың әдеби мұрасының бүгінгі қоғам үшін маңызы мен мәні ондағы адам келбеті, заман сипаты туралы әлеуметтік, адамгершілік ұстанымдар мен тұжырымдардың өміршеңдігінде, өмірлік өзектілігінде. Ақынның жақсы мен жаман, надандық пен адамдық, махаббат пен ғадауат туралы әр ұстанымы, әр тұжырымы өткен өмірдің, бүгінгі күн мен келер шақтың рухани келбетінің кемелдік деңгейін дәл анықтайтын айрықша өлшемдер көрсеткіші болып табылады.

ӘДЕБИЕТ

1. Аль-Газали, Абу Хамид. Исследование сокровенных тайн сердца / Пер. с арабского. — М., 2008.

2. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. —  Том ІІ. — Алматы, 1977.

3. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. —  Том І. — Алматы, 1977.

4. Аристотель. Поэтика. Риторика. О душе. — М., 2009.

5. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. — Алматы, 1975.

6. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. — Алматы, 1973.

 

 

Ж. Дәдебаев                                                                        

АБАЙ АДАМ МЕН ЗАМАН ТУРАЛЫ

Аннотация. Мақалада қарастырылған мәселелер. Абай адам мен заман туралы. Абайдың антропологизмі. Ақынның дүние туралы көзқарасы. Абай шығармаларының онтологиялық қырлары. Кемел адам келбеті.

Тірек сөздер. Адам, заман, дүние,адамгершілік, надандық, кемел адам.

Ж.Дадебаев

АБАЙ О ЧЕЛОВЕКЕ И ОБЩЕСТВЕ

Аннотация. Вопросы, рассматриваемые в статье. Абай о человеке и обществе. Антропологизм и психопоэтика Абая. Миропонимание поэта. Онтологические вопросы творчества  Абая.

Ключевые слова: поэт, человек, время, миропонимание, онтология, творчество.

Zh.Dadebaev

ABAI ABOUT MAN AND TIME

Abstract. The issues dealt in this article. Abai’s time and his critique of time. Anthropologism and psychopoetry of Abai. World perception of the poet. Ontological direction in Abai’s works.

Keywords: man, time, peace, humanity, stupidity, creation.