Мақалалар

Т. Әлімқұлов

Ұлттық қазынаға игілікті сыбаға болып қосылатын аудармалық әдебиеттің табиғаты талай ойшылды толғандырып, талай сөз зергерін сынаған. Қазақ топырағында ысылған реалистік аударма дәстүрі Абайдан басталады. Аударма мәдениеті де сол Абайдан тарайды.

Абай аудармамен айналысқан кезде орыс әдебиетіне қанық, орыс тіліне жетік еді. Оның екі тілде еркін ойлайтыны: «Айтыңызшы, болсаңыз здравомыслящий» деген тәрізді стихиялық жолдардан да аңғарылады. Көркем аударманы орыс тілі қанына сіңген кезде бастаған Абай қол жетпес үлгілер жасай білді. Ол аударма атаулыны жарысқа түсіріп, жалаң еліктеуден, көлбегей көшіруден, болымсыз бөгделеуден құтқарды. Толығырақ »

(Кіріспе)

Ұлы Октябрь Социалистік революциясы Россияның езілген халықтарын әлеуметтік және ұлттық езгіден азат етті Оларды терезесі тең халықтар ретінде жаңа тарихи белеске көтерді Осы жағдайда халқымыздың советтік патриотизм және интернационализм сезімімен ұштасқан ұлттық сана-сезімі өсе түсті. Сонымен бірге бұл құбылыстың дворянды-буржуазиялық тарихнамада шовинистік және ұлтшылдық бұрмалаушылыққа ұшыраған өткен тарихи дәуірді маркстік-лениндік методология тұрғысынан объективті түрде зерттеп, ой-елегінен өткізуге ұмтылдыруы әбден заңды нәрсе. Толығырақ »

С. Зиманов

Абай Құнанбайұлы (1845-1904) – Шығыс ойшылдарының өнегелі үлгілерін игерген қазақ әдебиетінің классигі, маңдай алды ақын, кемел ойлы философ ретінде тек қазақ топырағына ғана емес, бүкіл әлемге әйгілі. Мұхтар Әуезов айтқанындай, «Соның барлығымен қатар Абайдың ел ішінің ең үлкен, ең іргелі биі болғанын да еске алу керек». «Билікке келгенде Абайдай әділ, таза, дұрыстығы күшті биді Тобықты іші бұрынғы заманда да көрген жоқ деп айта аламын», – дейді замандастарының бірі.

Ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, жол-жора ережелеріне негізделген қазақ заңдарының күші әлі де Ресей отаршылық дәуірінде де жойыла қоймаған ортада, оларды қазақ халқының бірлігі, тыныштығы, болашағы үшін жаңаша көзқараспен мейлінше пайдалана білген, XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ірі тұлғалардың алды Абай. Оның шешен-би ретінде атқарған қызметі, жол-жора ережелеріне енгізген жаңа үлгілері көшпелі қазақ халқының рухани өмірінің дамуына едәуір әсерін тигізді. Толығырақ »

“Кәміл инсан” (انسان الکامل) – “толық адам” түсінігі Абайдың шығармашылығында әр қырынан жан-жақты қарастырылады. Ақын:

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласың елден ерек.

Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті:

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,- Толығырақ »

Ж. Ысмағұлов

Ұлы Абайдың ақындық әлеміне ой жүгірткен кезде, оның өз мұрасы немесе шығармашылық айналасы ғана емес, солармен бірте оның ұлттық поэзиямызға көзқарасы, қазақ өлеңінің болашақ даму арналары жөніндегі толғаныстары да түп-түгел көз алдымызға елестейді. Солардың барлығын жинастыра отырып, өз зердемізде қорытсақ, Абайдың біртұтас сындарлы эстетикалық көзқарастары ойымызда қатар өріліп жатады.

Сондағы алдымен ауызға аларымыз «Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы» дейтін шығармасы болмақ. Өлең өнерінің көркемдік табиғатын ашатын бұл айтулы туынды жөнінде бұрын да айтқанбыз. Сөз реті келіп тұрғандықтан, сол пікірлерді ықшамдап тағы бір еске түсірмекпіз.

Абайдың сөз өнері туралы айтқан лұғатты пікірлері көлем жағынан онша көп емес. Санаулы ғана. Ал солардың ішінде бағдарламалық мәні бар ең жиынтықты шығармасы — жаңағы «Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы» атты шумақтары. Бағдарламалық мен деген сөз бұл жерде тегін айтылып отырған жоқ. Бас-аяғы он бес шумақ өлеңде көркем әдебиет, ақындық дарын, өлең өнері деген келелі ұғымдардың мәнін өз заманында қазақ санасына түсінікті етіп аша білген Абайдың бұл шығармадағы ойлары біз үшін өте қымбат. Толығырақ »

З. Тайшыбай

Абай мұраларын зерттеуде әлі де шешілмеген түйіндер, жауабы табылмаған сұрақтар баршылық. Абайтану ғылымында бұрынғы айтылған ойларды қайта қарап, тереңірек үңілсе, ақын лабораториясына жетелейтін күрделі проблемаларды көруге болады. Солардың бірі  «Ескендір» поэмасына байланысты.

«Жалпы композициялық құрылымы жағынан алғанда, «Ескендір» — Абайдың ең жақсы поэмасы», —  дейді М.Әуезов. Мұқаң бұл шығарма төңірегінде көп еңбектенген. Оның негізіне алынды-ау, деген шығыс дастандарын зерттей келіп, бұл сюжеттің Низами (1141-1203) жазған «Ескендірнама-дан» алынғанына табан тірейді. «Бірақ… әңгіменің желісін Абай өзінше өзгертіп, өсіріп алған», — дейді. Өйткені, мұнда «Ізденгіш, сыршыл Абай» бұл шығармасына «өзі айтатын «бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық» дейтін терең сырлы нақылға дәл келетін халдер» бар. Толығырақ »

И. Жеменей

Абай қазақ халқының күйреген саяси жүйесі мен жаңа саяси жүйесі арасына алтын көпір болып қаланды. Көшпелі руханиятын отырықшы руханиятпен сәтті жалғастырды. Шығыстық қымбат қазынасын батыстық өркениетпен ұштастырды. Исламдық таза-лықты кертартпа ұғымдардан аршып алды. Өз тарихының тереңдегі тамыр­ларынан, жаһан-дық ислам дүниетанымынан сусындап, қазақ халқының жарқын келе­шегіне, ой-сана­сының оянуына жанған шам­шырақ болды. Терең ойларымен қазақ халқы ның тарихи сана­сының, рухани қазынасының әлемдік деңгейге көтерілуіне мүмкіндік туғызды. Алаш қайрат­керлерінің рухани бұлағы бола білді. Толығырақ »

(Абай институтының хабаршысында жарияланған материалдар негізінде)

Е. Кәрібозов

Абайтану мәселесі жылдар бойына зерттеушілер назарынан тыс қалған емес. Қазақ әдебиеті туралы сөз қозғаған зерттеуші, ғалым, ақын, жазушылар сөзінің біссімілләсін Абай шығармашылығынан бастайтыны көзі қарақты оқырман қауымға әбден таныс. Себебі, ғалым Б.Майтанов айтқандай, қазақ терең ойлы, сауатты да алғыр, талантты да шешен ақынға кенде болмаған. Алайда, талғампаз тағдыр сөз өнерінің мұзарт шыңына Абайды ғана көтерді. Абай шығармашылығы туралы революцияға дейінгі жазылған азды-көпті  мақалалардан бастап қаншама зерттеу мақалалар, монографиялар, диссертациялар жазылды. Бірақ, Абайдың аса бай шығармашылық мұрасын тауыса талдау мүмкін емес. Өйткені, Абай – бір пайызы ғана көрініп, тоқсан тоғыз пайызы тылсым дүние болып қала беретін ақындық өнердің Айсбергі. Толығырақ »

А. Шәріп

Руханияттың ұлы реформаторы Абай Құнанбайұлы қазақ қоғамына соны сападағы, тың тараптағы дүниетанымдық жаңалықтарын енгізіп, ұлт ментальдігінің  дәстүрлі де дағдылы сипаттарын қайта таразылайтын түбегейлі төңкеріс жасады.  Оның бір қыры ақын мен жұртшылық арасын жалғаған үйреншікті үрдістерге көзқарасынан белгі береді.

          Осы орайда Абай өз лирикасында сөз ұғу («Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма?»; «Мұндасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық»; «Осы елде бозбала жоқ сөзді ұғарлық»; «Сөзімді ұғар елім жоқ», т.б.) және сөз тану («Қабыл көрсе сөзімді, Кім таныса, сол алсын»; «Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы»; «Көп топта сөз танырлық кісі де аз-ақ»; «Әттең, дүние-ай, сөз таныр кісі болса») тіркестеріне біршама жүгінеді. Толығырақ »